سیر تحولات آموزش نجوم در ایران از دارالفنون تا کنون

مقدمه :

در نظام آموزشی ما به لحاظ تاریخی فرازها و مقاطع متعددی وجود دارد . یکی از بارز ترین  این مقاطع تأسیس دارالفنون است . مقطعی که سر آغاز حضور آموزش های نوین در نظام آموزشی ماست و تا مدتی دوران گذار نظام آموزش سنتی به آموزش و پرورش نوین را برای پژوهش های علمی تداعی می کند . از این روست که بسیاری از پژوهش هایی که حول محور مسائل آموزش و پرورش دور می زند ، با این معیار تقسیم بندی زمانی می شوند . در بحث بررسی سیر تحولات مباحث مختلف آموزشی نیز این مقطع قابل تأمل است . از این روست که اولاً هیچ بحث پژوهشی بدون تقسیم بندی زمانی کامل نخواهد بود و ثانیاً بدون توجه به مقطع اشاره شده،بررسی ها صورت معقول و منطقی نخواهد داشت

 

بیآن مسأله و اهمیت آن :

اغلب پژوهش های مرتبط با موضوع آموزش نجوم بدون یک مبحث تاریخ شناسی فاقد اعتبار لازم خواهند بود. چرا که توجه به تحولات تاریخی موضوع امکان جامع بینی و دست یابی به یک نتیجه گیری قابل توجه را میسر می سازد . با توجه به این که تجارب تاریخی در هر زمینه ای فرصت آینده نگری را فراهم می کند و احاطه و اشراف لازم برای پژوهشگران را فراهم می آورد . بحث بررسی سیر تحولات آموزش نجوم در ایران مطرح شد . این پژوهش درصورتی که فرصت انجام بیابد قادر خواهد بود به بسیاری از نیازهای پژوهشگران در زمینه آموزش نجوم را پاسخ دهد .

اهداف تحقیق :

هدف کلی این پژوهش آشکار نمودن سیر تحولات تاریخی آموزش نجوم در ایران است و به دنبال آن مشخص نمودن تاثیر تأسیس دارالفنون در آموزش نجوم در ایران است همچنین در این پژوهش دلایل آموزش نجوم ، ضرورت آن و علل از تغییرات این نوع آموزش ها در نظام آموزشی است .

اهمیت وضرورت انجام تحقیق :

مشخص شدن سیر تحولات آموزش نجوم از یک سو پاسخ دهنده برخی از سؤالات در زمینه این نوع آموزش ها است و از سوی دیگر سرنوشت برخی از علوم مورد نظر در نظام آموزشی در حال حاضر را روشن خواهد نمود . در صورتی این آموزش ها مورد نیاز آموزش های شهروندی و ارتقاء نظام آموزشی ما به سطح آموزش های بین المللی باشد با استفاده از یافته های این پژوهش می توان چشم انداز آینده نظام آموزشی را تا حدی آشکار نماید . در حال حاضر به صورت جسته و گریخته به صورت پراکنده مطالبی در زمینه سیر تحولات تاریخی نظام آموزشی ما وجود دارد اما تا کنون در زمینه سیر تحولات تاریخی آموزش نجوم در ایران نگارشی یافت نمی شود . تولید این ادبیات می تواند نیازهای پژوهشگران آینده را نیز تأمین نماید .

حاصل بررسی های به عمل آمده در منابع فوق را در دو دسته کاملا متفاوت میتوان تقسیم بندی نمود و ارائه کرد

.۱- آشنایی با تاریخچه نجوم

 ۲- آشنایی با تاریخچه مدرسه دارالفنون

آشنایی با تاریخچه نجوم

پیش از ورود به بحث تاریخچه آموزش نجوم به یک نکته لازم است تا اشاره شود و ذکر این مورد موضوع ضروری به نظر می رسد. درپژوهش هایی که جنبه تاریخی دارد بایدهمواره به این مساله توجه نمود که در نظام آموزشی ما  انچه که به عنوان یک علم مطرحه شده است معمولا سبقه آموزشی داشته و هیچ گاه آموزش آن موضوع استقلال نداشته است . به عبارت دیگر هر گاه  در این پژوهش سخن  از نجوم می شود مراد همان آموزش نجوم است .زیرا در گذشته آموزشی ایران، آموزش ها بدون برنامه مدونی ارائه می شده ویا بر اساس ذوق و قریحه نوابغه پی جویی می شده است  واگر مروری بر ادبیات علمی زورگار گذشته داشته باشیم هر آنچه تحت نام یک شاخه علمی مطرح بوده ،می تواند در باره آموزش آن نیز مطرح باشد.چرا که آموزش ها هیچ گاه در خلا و بدون توجه به ساختار دانشی آن نمی توانسته اتفاق افتد و اتفاقا یکی از دلایلی که نظام آموزشی ما امروزه سخت به دسیپلین های علمی علاقه مندی نشان می دهد همین موضوع و عدم تفکیک علم به ما هو علم از آموزش آن علم بوده است. این توضیح بدان جهت آمد که ممکن است چنین سوالی مطرح شود :آیا پرداختن به تاریخچه علم نجوم به جای تاریخچه آموزش نجوم  پاسخگوی نیاز های  این پژوهش خواهد بود؟

در اینجا مراد از اشاره به تاریخچه یک علم ،سیر تحول وتطور آموزش آن علم نیز محسوب می شود  .آموخته های ابوریحان بیرونی و ابن سینا ها در خلا صورت نگرفته است اما ویژگی های اموزشی انان با انچه که ما امروز به عنوان ساختار نظام آموزشی از آن یاد می کنیم بسیار متفاوت بوده و بخش عمده ان به استعدادو نبوغ ذاتی آنان باز می گردد و هیچ گاه نمی توان تربیت علمی آنان را محصول عملکرد یک نظام آموزشی با برنامه قصد شده دانست. در همه دوره ها نیز به همین صورت بود ه که هر گاه سخنی از وضعیت علم و تعلیم وتربیت به میان آمده است بحث چگونگی آموزش آن علم نیز دردل گفته ها مستتر بوده است.

تاریخچه نجوم:
 به یک تعبیر تاریخ نجوم را می شود به ۳ قسمت تقسیم کرد :

۱.دوره زمین مرکزی

 ۲. دوره ی کهکشانی

۳.دوره کیهانی

۱.دوره زمین مرکزی:
آغاز این دوره در تاریخ باستان بود و پایان آن در قرن شانزدهم.منجمان نخستین معتقد بودند که زمین در مرکز جهان قرار دارد و خورشید، ماه و ستارگان به دور زمین ساکن می گردند.علاقه ی آنان به طور عمده معطوف به مسائل علمی و رابطه های فرضی بود. با این ؛ کشف های برجسته ای در این دوران صورت گرفت.
گاهشماری با دقت زیاد رشد کرد. دایره البروج _مسیر طاهری خورشید از میان ستارگان _ تعریف شد.دوره کامل کسوف و خسوف تعیین گردید و در قرن دوم پیش از میلاد به حرکت محور زمین پی برده شد.نیکولاس کوپرنکوس یکی از دانشمندان موفق این دوران بود

۲. دوره کهکشانی:
این دوره از قرن هفدهم تا قرن نوزدهم طول کشید.در واقع نجوم جدید با این دوره اغاز شد.
کوپرنیکوس نشان داد که زمین نه تنها درمرکز جهان نیست، بلکه فقط یکی از سیاراتی است که به دور خورشیدی می گردد و ستاره ای از ستاره های بیشمار آسمان است.یکی از بیلیونها ستاره ی همانند دور و بر ما که برخی بزرگتر یا کوچکتر و برخی سنگین تر ویا سبک تر از آنند.
در این دوره مطالعه ی نجوم، علمی تر شد.پیشرفت هایی که در این دوره صورت گرفت، نتیجه تلفیق کارآمدی بود از رصدهای پردامنه، وسایل پیشرفته و کار نبوغ آمیز علمی.
۳.دوره کیهانی

: این دوره از قرن بیستم آغاز شد و هنوز ادامه دارد. در این دوره مشخص شد که کهکشان راه شیری که خورشید ما به ان تعلق دارد فقط یکی از بیشمار کهکشان های بسیاری است که برخی بزرگتر و برخی کوچکتر از کهکشان ما هستند.
بخش زیادی از تحقیقات یک قرن اخیر به  دست آوردن تصویری کامل از جهان اختصاص یافته است.
در این دوره نجومی است که ما زندگی می کنیم و تا پایان آن راه درازی در پیش است.)نجوم به زبان ساده مایر دگانی ؛ محمدرضا خواجه پور)
اما به لحاظ  خاستکاه دانش نجوم تقسیم بندی جغرافیایی را باید لحاظ نمود از این منظر نجوم دارای تقسیماتی چنین خواهد بود.

در این بررسی وضعیت نجوم در مکان ها و زمان های مختلف بررسی شده است . از جمله:

علم نجوم در ایران، علم نجوم چین ،علم نجوم هند، علم نجوم نزد مسلمانان،

علم نجوم از رنسانس تا انقلاب علمی، علم نجوم در قرن نوزدهم و علم نجوم درقرن بیستم

در این بررسی هم چنین به بهانه تاریخچه دارالفنون  نگاهی اجمالی به تاریخچه آموزش و پرورش در ایران شده است که چنین مباحثی را می توان در آن یافت:

آموزش و پرورش دوره باستان

تاریخ آموزش در اسلام

• ظهور اسلام در ایران
• تاسیس نظامیه ها
• اقتباس از کشورهای خارجی و ظهور نظام آموزش و پرورش جدید
• وقوع انقلاب مشروطیت ایران ۱۳۲۵ ه.ق
• . تاسیس مدرسه دارالفنون
• ظهور دانشسرای عالی در سال ۱۳۱۳
• ترجمه آثار دیویی
• انقلاب اسلامی ایران

 

نظام آموزش و پرورش معاصر ایران

• آشنایی با تاریخچه مدرسه دارالفنون
• جنگ‌های بیدار کننده
• بنیان‌گذاری دارالفنون
• استادان دارالفنون
• رشته‌های درسی مدرسه دارالفنون
• دوره مدرسه دارالفنون و برنامه‌ها‌ی آموزشی آن

وضعیت آموزش دروس مورد بررسی این پژوهش در دارالفنون:

پیش از ورود به این بحث خالی از فایده نخواهد بود اگر نگاهی به وضعیت علوم در سده ای اخیر بیندازیم .اگر چه راوی این سطور به لحاظ پاره ای مباحث محل وثوق نیست اما تا حدودی می تواند وضعیت مورد نظر را بیان نماید.

نخستین خبر از ورود علوم جدید در ایران را در کتاب تاریخ ایران، نوشته سرجان مالکوم می خوانیم. جان مالکوم که بین ۱۸۰۰ تا۱۸۱۰ میلادی، سفیر انگلیس در دربار فتحعلی شاه قاجار بود، می نویسد: «در سایر علوم، اهالی حالیه ایران، مثل مردم قدیم این ملک اند. از ریاضی کم سررشته دارند و نجوم را هم بیشتر به جهت تعیین اوقات و احکام رایجه تحصیل می کنند. و این علم است که جمیع ملت از پادشاه تا گدا، به آن اعتقاد دارند. قواعد بطلمیوس درباب صور و حرکات اجرام سماویه و هیئت و سطح زمین معتقد ایشان است. در این اواخر مختصری از قواعد کاپرنیکس با شرح نیوتان در فارسی ترجمه شده است بلکه سبب ترقی مردم در این باب شود و چند نفری هم تحصیل کرده اند. لکن محتمل نیست که این گونه انواردانش به زودی ظلمت زدای ابر جهالتی که هم از قرن های دراز محیط به آفاق مملکت بوده، شود. از جغرافیا من حیث هو علم خبر ندارند... از علم مساحت و پیمایش زمین نیز مقداری باخبرند که همین قطعه از کره را که در تصرف ایشان است نمی توانند به هیچ طور درست تحدید و تحطیط کنند... آن چه در عهد پادشاهان مقتدر و کاردان اندوخته شده است، در حکومت سلاطین جاهل ضعیف، بر باد رفته است... تا به حال بنابر تغییرات ملکی و انقلابات دولتی، دریای دانش در ایران علی الاتصال در جزر و مد بوده و مادامی که مردم این ملک در تحت حکومت بی ثابت و بالغلبه اند، بر همین نهج خواهد بود.»[۱] بعد از شکست ایران از روسیه حکومتگران دلایل شکست خود وعامل پیروزی دشمن را نظم و قانون و علم و فن تشخیص دادند و راه چاره را برای جبران عقب ماندگی ها در اعزام محصل به خارج، تاسیس مراکز علمی و فنی، استخدام معلم و صنعتگر ماهر خارجی، انتشار روزنامه، ترجمه و چاپ کتاب های علمی و فنی یافتند.برای اجرای این کارها، در زمان فتحعلی شاه جمعا هفت نفر، یک بار دو نفر و چهار سال بعد چهار نفر به انگلیس اعزام شدند تا علم و فن بیاموزند. میرزا صالح شیرازی که در ۱۲۳۰ ق / ۱۸۱۵ م. جز» گروه دوم اعزام شد به تحصیل حکمت طبیعی(فیزیک  شیمی...)، زبان لاتین، فرانسه، انگلیسی و صنعت چاپ پرداخت و در بازگشت از انگلیس یک دستگاه چاپ به ایران آورد و با عنوان مهندس به کارهای سیاسی پرداخت و نخستین روزنامه به نام «کاغذ اخبار» را منتشر کرد. میرزا صالح را از نخستین مروجان علم جدید در ایران می دانند.در زمان محمدشاه قاجار هم پنج نفر محصل به فرانسه اعزام شدند. یکی از آنها میرزا زکی مهندس مازندرانی است که پس از بازگشت به ایران و افتتاح دارالفنون مترجم بعضی از معلمان خارجی دارالفنون شد. میرزا زکی مترجم نخستین کتاب فیزیک است که به فارسی نوشته و چاپ شده است. نام دارالفنون و امیرکبیر آنچنان به هم گره خورده اندکه گویی از همدیگر جدایی ناپذیرند و هر کدام از این دونام موجب سربلندی نام دیگری است. اگر دارالفنون تاکنون باقی مانده است و فراموش نشدنی به نظر می رسد به واسطه انتسابش به روح و شخصیت فرهیخته امیر بزرگ و بلند همتی است که با نیت اعتلا و ترقی فرزندان ایران آن را بنا نهاد. از طرف دیگر اگر ایرانی همچنان امیر کبیر را به یاد دارد و او را هرگز فراموش نکرده است به این خاطر است که تنها فرزند معنوی او، دارالفنون، از گزند حوادث جان به در برده است و سرافراز می زید تا نام آفریننده اش را پاس دارد.دارالفنون به همت و علاقه و دستور میرزا تقی خان امیرکبیر پایه گذاری شد. امیرکبیر در سفرهایی که همراه نمایندگان ایران به روسیه و عثمانی کرده بود، با تمدن جدید اروپایی آشنا شد. او در بازدیدی که از مدارس داشت متوجه شد که حتی کر و لال ها را آموزش می دهند.امیرکبیر در سال ۱۲۲۸ ش به ساختن مدرسه دارالفنون در تهران فرمان داد. هدف از تاسیس این مرکز علمی و فنی آموزش و ترویج علوم و فنون اروپایی بود. برنامه کار آموزش در دارالفنون با استخدام شش نفر معلم اتریشی و یک نفر ایتالیایی آغاز شد. رشته های تحصیلی دارالفنون بیشتر نظامی و شامل پیاده نظام، سواره نظام، توپخانه، مهندسی، پزشکی و جراحی، داروسازی و کان شناسی بود. در تمام این رشته ها علوم طبیعی و ریاضی تدریس می شد. دانشجویان به طور عملی و نظری مطالب را می آموختند.[۲]

آموزش جغرافیا:

متاسفانه از کم و کیف آموزش جغرافیا در دارالفنون اطلاع درستی در دست نیست . در کتب های دکتر فریدون آدمیت ، دکتر عیسی صدیق و دکتر حسین محبوبی که در مورد تاریخ تحول دانشگاه تهران وموسسات آموزش عالی ایران نوشته اند  فقط جسته و گریخته  اشاره به جغرافیا در برنامه های درسی دارالفنون می کنند.

از قراین بر می آید  که امیر کبیر شخصا برای درس جغرافیا که به نظر او نقش بزرگی در تنویر افکار ایرانیان و بیداری آنان نسبت به مسائل جهانی داشته ، اهمیت خاصی قائل بوده است و بنا به گفته دکتر آدمیت هنگا می که در ارزته الروم ماموریت مرزی تاریخی ومعروف خود را انجام می داده با جان داودد خان نامی ارمنی آشنا شده و اورا مامور ترجمه کتابی در جغرافیا کرده است.[۳]

امیر کبیر قبل از افتتاح رسمی دارالفنون هزینه باسمه و چاپ کتاب جغرافیای معروف فلوغون رافائیل را پرداخته است .[۴]

محبوبی اردکانی می گوید : کرزیز اتریشی معلم توپخانه و حساب وهندسه وجغرافیا وجنگ های معروف بود[۵]

کتاب های جغرافیایی از دارالفنون تا آغاز معارف جدید

-         در معرفی کتاب های درسی مدارس قدیم دوران مورد مطالعه ( دار الفنون تا انقلاب  ) که ظاهرا به اشاره سید حسن تقی زاده  به وسیله فضلعلی تبریزی تهیه شده و به وسیله ایرج افشار در جلد ۲۳ فرهنگ ایران زمین ( ۱۳۵۳) از ص ۱ تا ۴۱ به چاپ رسیده نامی از هیچ نوع کتاب جغرافیایی و یا کتاب معلومات عمومی دیگری که جغرافیا بخشی از آن باشد برده نشده است. و همچنین در معرفی کتاب های درسی قدیمی نوشته میرزا طاهر تنکابنی که ضمن جلد ۲۰ فرهنگ ایران زمین به چاپ رشیده ذکری از کتاب جغرافیایی به میان نیامده است ولی کتاب های مختلف  در مقدمات هئیت تدریس می شده  که احیانا شامل مسائل مربوط به جغرافیای ریاضی بوده است.[۶]

از سال ۱۲۶۸ ( سال تاسیس دارالفنون ) کتاب جهان نمای  فلوغون رافائیل که در سال ۱۲۶۷ ه.ق در تبریز به وسیله چاپ سنگی به طبع رسیده قطعا به نیت تدریس در دارالفنون آماده شده ، اولین کتاب جغرافیا است که در ۶۰ سال اول ( دوره دارلفنون تا انقلاب اسلامی ) به جا مانده است.

جهان نمای فلوغون از یک مقدمه و ۵ مطالب یا فصل تشکیل شده که مقدمه ی آن حاوی کلیات جغرافیایی و مباحثی کوتاه از قبیل نام جغرافیا، شکل و حرکات زمین و جهات اربعه ، تقسیمات زمین ، جمعیت ، مذاهب ونژاد های بشری و... است [۷]

از کتاب های دیگر جغرافیا که در سال های آخر قرن سیزدهم ه.ق. در محافل در سی و تحقیقاتی و مطالعاتی متداول بوده کتاب " اصول علم جغرافیا" از عبدالغفار خان نجم الملک  است که در سال ۱۲۹۸ ه.ق در تهران با چاپ سنگی در زمان سلطنت مظفر الدین شاه تهیه و تدوین شده است. نویسنده کتاب فوق تا تاریخ ۱۲۹۸ به مدت ۲۰ سال در دارلفنون به معلمی کل ریاضی ، حساب ، هندسه ، جبر و مقابله ، نقشه کشی ، تسطیح و هئیت جدید عالم ، پل سازی ، راه سازی و غیره اشتغال داشته و به تالیف و تدوین کتب مربوطه پرداخته است. کتاب اصول جغرافیا نجم الملک دارای ۲ بخش بوده که در بخش اول آن تمام مسائلی که بعد ها به کلیات جغرافیا از ان یاد می کنند گنجانده شده بود از جمله درباره اصول هئیت جدید ( زمین در فضا ) و اوضاع بسیط زمین و رشته جبال عظیمه ( ناهمواری ها ) که شامل زمین در فضا ، سیارات  و ابعاد و تقسیمات زمین ، مدارات و نصف النهارات ، حرکات زمین ، طول شب و روز وفصول و جزر و مد ، و انواع تصاویر و نقشه  و اصول تهیه نقشه بحث شده است.[۸]

کتاب دیگری که موضوع این پژوه ارتباط می یابد کتاب " علم جغرافیا " است که مولف آن میرزا موسی خان ولد آقای مفتاح الملک است که در سال ۱۳۱۸ ه.ق. در ۲۰۰ صفحه به قطع کوچک در تهران به چاپ رسیده است  و در بخش مقدماتی آن تحت عنوان هئیت مسائل مربوط به شکل وحرکات زمین وفصول وتقسیمات  زمین  به نحوشایسته ای مورد توجه واقع شده است.

یکی دیگر از کتاب های این دوره " جغرافیا یا معرفه الارض " از محمود مشاور الملک ناظم تلگراف خانه مبارکه است  که در ۱۵۳ صفحه به قطع کوچک در حدود ۱۲۸۹ ه.ق. در تهران به چاپ رسیده است  این کتاب احتمالا بر مبنای کتابچه کوچکی از همین نویسنده ،در سال ۱۲۹۵ ه.ق  در ۳۱ صفحه  در باره مسائل جغرافیای ریاضی و هئیت شامل زمین و حرکات آن ، اهله قمر ، خسوف و کسوف و جزر و مد تنظیم کرده که به خط نستعلیق از میرزا آقای صاحب قلم افشار نوشته وبه چاپ رسیده  است.

در ۱۳۱۹ ه.ق عبداغفار خان نجم الدوله کتابی با نام " کفایه الجغرافی جدید " مخصوص مدرسه دارالفنون و سایر مدارس علمیه ابتدائیه در تهران به چاپ رسانید که بخش اول آن به هئیت و مسائل مربوط به زمین در فضا اختصاص داشته است و از مزایای دیگر آن اشاره کافی به عوامل اقلیم و آب وهوا و تفسیر اصطلاحات جغرافیایی است.[۹]

زمین را گردشی بر دور خویش است                  بدان گردش شب و روزش به پیش است

چو دور مهر گردد سالیانه                        پدید آید فصول چهار گانه [۱۰]

کتاب دیگر به نام تحفه الافاق تر جمه وتالیف مهدی قلی هدایت ملقب به خان خاقان در سال ۱۳۳۸ ه.ق. در ۷۶۲ صفحه به قطع وزیری با تصاویر و نقشه های فرواوان چاپ شده است . که در تعریف جغرافیا آورده است :جغرافیا علم احوال زمین است از هر جهت که باشد و از این جهت به چند قسمت منقسم است  آن قسم  را که در آن از مقام ارض در عالم جو بحث می شود جغرافیای هئیتی گویند و آن قسم.......و پس از تعاریف اولیه به ذکر مسائل مربوط به اجرام سماوی و ثوابت و سیارات و صور فلکی می پردازد  که با تصاویر و اشکال جالب توام است . آن گاه مسائل مربوط به زمین در فضا و حرکات زمین و آثار جغرافیایی مترتب به آنها از قبیل شب و روز و فضول مختلف و اختلاف ساعت و تقویم و تقسیمات مناطق زمین ......و تحولات قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی را مورد بحث قرار می دهد.[۱۱]

آموزش زمین شناسی:

 در باب آموزش زمین شناسی نیز به اطلاع موثقی وجود ندارد و صرفا از کنار هم قرار دادن برخی شواهد می توان تا حدودی به اصل مساله دست یافت. مدارک و اسناد حاکی از آن است که حدود ۴۵۰۰ سال قبل از میلاد ، انسان موفق به استخراج مس شد، حدود ۲۸۰۰ سال پیش از میلاد آلیاژ مفرغ بوسیله ایرانیان شناخته شد. در سالهای ۱۶۰۰ تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد استفاده از آهن معمول گردید. قدیمی‌ترین نقشه زمین شناسی در ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مربوط به معادن زمرد و طلا در مصر باقی مانده است.
اینکه اولین مطالعات علمی زمین شناسی از چه زمانی آغاز شده به درستی مشخص نیست، شاید اولین نوشته در مورد این علم به وسیله ارسطو (۳۳۲-۳۴۸) سال قبل از میلاد) در کتاب "السما و العالم" به رشته تحریر در آمده باشد، که در آن از تغییرات وارد بر زمین و آثار جوی ذکر به میان آمده است. بعد از جنگ جهانی دوم )۱۹۴۵-۱۹۳۹ (با پیشرفت علوم و تکنولوژی و در نتیجه احتیاج به مواد اولیه اهمیت علم زمین شناسی بیش از پیش آشکار شد. برای جستجوی معادن فلزی و مخصوصا نفت ، زمین شناسان را بر آن داشت که دست به یک سری مطالعات جدید در زمینه ساختمانهای تحت الارضی زده و مطالب جدید کشف نمایند.
در اوایل دوره قاجاریه برای اجرای این کارهای آموزشی، در زمان فتحعلی شاه جمعاً هفت نفر، یک بار دو نفر و چهار سال بعد چهار نفر به انگلیس اعزام شدند تا علم و فن بیاموزند. میرزا صالح شیرازی که در ۱۲۳۰ ق / ۱۸۱۵ م. جزء گروه دوم اعزام شد به تحصیل حکمت طبیعی (فیزیک _ شیمی...)، زبان لاتین، فرانسه، انگلیسی و صنعت چاپ پرداخت و در بازگشت از انگلیس یک دستگاه چاپ به ایران آورد و با عنوان مهندس به کارهای سیاسی پرداخت و نخستین روزنامه به نام کاغذ اخبار را منتشر کرد. میرزا صالح را از نخستین مروجان علم جدید در ایران می دانند.

در زمان محمدشاه قاجار هم پنج نفر محصل به فرانسه اعزام شدند. یکی از آنها میرزا زکی مهندس مازندرانی است که پس از بازگشت به ایران و افتتاح دارالفنون مترجم بعضی از معلمان خارجی دارالفنون شد.

امیرکبیر در سفرهایی که همراه نمایندگان ایران به روسیه و عثمانی کرده بود، با تمدن جدید اروپایی آشنا شد. او در بازدیدی که از مدارس کرد متوجه شد که حتی کر و لال ها را آموزش می دهند. او در روسیه از مدارسی بازدید کرد که توسط فرانسوی ها و اتریشی ها دایر شده بود و در آنها اقسام علوم و فنون و صنایع و حرف تدریس می شد. در مسکو، در آن زمان ۱۶۶ مدرسه از این نوع وجود داشت.  نقشه ساختمان دارالفنون را میرزا رضای مهندس باشی، که از محصلین اعزامی به انگلیس در زمان فتحعلی شاه بود، ظاهراً از روی نقشه سربازخانه ای در انگلیس تهیه کرد. هدف از تاسیس این مرکز علمی و فنی آموزش و ترویج علوم و فنون اروپایی بود. برنامه کار آموزش در دارالفنون با استخدام شش نفر معلم اتریشی و یک نفر ایتالیایی آغاز شد. رشته های تحصیلی دارالفنون بیشتر نظامی و شامل پیاده نظام، سواره نظام، توپخانه، مهندسی، پزشکی و جراحی، داروسازی و کان شناسی بود. در تمام این رشته ها علوم طبیعی و ریاضی تدریس می شد. دانشجویان به طور عملی و نظری مطالب را می آموختند. اما  دارالفنون در هنگام تاسیس پیش نیازهای خود را نداشته و از‌ این رو آن انتظاری که از آن می‌رفت حاصل نشد۴۳ سال پس از تاسیس دارالفنون، نخستین دبستان به سبک جدید در سال ۱۳۱۲ قمری به همت میرزا رشدیه در تبریز تاسیس شد. چهار سال بعد به دعوت میرزا علی خان امین الدوله وزیر مظفرالدین شاه، میرزا حسن به تهران آمد و مدرسه رشدیه را در تهران بنا گذاشت. (۱۳۱۵ ق) در همین سال انجمن معارف در ایران تشکیل شد و اقدام به تاسیس مدرسه علمیه کرد مدرسه علمیه دارای دو بخش ابتدایی و متوسطه بود و آن را مدرسه علمیه و ابتداییه می نامیدند. بخش ابتدایی چهار سال و بخش متوسطه سه سال بود. ریاست مدرسه را علی خان ناظم العلوم بر عهده داشت. او از شاگردان قدیم دارالفنون و از فارغ التحصیلان مدرسه پلی تکنیک سن سیر پاریس بود که پیش از این در دارالفنون به تدریس مشغول بود و سه سال هم مدیر مدرسه همایونی اصفهان شد. یک سال پس از تاسیس، علی خان از مدیریت استعفا داد و به جای وی مخبرالسلطنه هدایت انتخاب شد.

.از جمله شواهدی که می تواند آغاز آموزش زمین شناسی را نمایان سازد خبارتند از :

. تعیین ارتفاع کوه دماوند و تهیه نقشه تهران

  در روزنامه وقایع اتفاقیه به تاریخ ۱۲۷۵ ق / ۱۲۳۷ ش مطلبی به این مضمون می‌خوانیم «عالی جاهان محمد صادق خان قاجار، مصطفی قلی‌خان و میرزا فتح الله شاگردان مدرسه (‌دارالفنون ) که در علم هندسه و مساحت در نزد عالی‌جاه موسیو کرشیش معلم دارالفنون تحصیل کرده‌اند را علی قلی میرزا اعتضادالسلطنه و رئیس مدرسه مأمور نمودند که رفته ارتفاع قصر مبارکه اقدس همایون ناصرالدین شاه را در نیاوران از سطح تهران و بعد از آن ارتفاع کوه دماوند و بعضی جاهای دیگر را مشخص نمایند.»

  آنان نیز وظیفه خود را انجام و گزارش آن را به شاهزاده دادند ( محبوبی ، ۱۳۷۰ ، ۲۶۷ ) در دنباله مطلب آمده است که عباسقلی دنبلی ،‌محمد حسین اصفهانی و میرزا اسماعیل همان سال به تعیین ارتفاع کوه البرز رفتند و در مدت ده روز آن را مشخص نمودند.

  بعلاوه محمد تقی مقدم و ذوالفقار بیک محلاتی به راهنمایی موسیو کرشیش در ظرف سه ماه نقشه تهران را کشیدند و مقرر شد که بزودی ۱۲۰۰ عدد از این نقشه چاپ شود و شاگردان دیگر نیز در درس خود به کارهای عملی می‌پرداختند.  زمین شناسی در ابتدا با عناوینی هم چون کان شناسی ، معدن شناسی و معرفه الارض ارائه می شد.

.در دوران معاصر ،از جمله پیشگامان رونق دانش و آموزش زمین شناسی می توان از مرحوم دکتر عبدالکریم قریب ، مرحوم دکتر یداله سحابی و مرحوم دکتر سحابی یاد کرد که وی از اولین گروه محصلان اعزامی از سوی دولت ایران به فرانسه بود که پس از بازگشت از فرانسه و اخذ دکتری در خدمت دانشگاه تهران در آمده و به عنوان اولین استاد زمین شناسی در دانشگاه تهران (اولین موسسه آموزش عالی مدرن در ایران) به تدریس در دوره لیسانس علوم طبیعی و سپس از بدو تاسیس لیسانس زمین شناسی در دانشگاه تهران ایشان به عنوان استاد در دانشکده علوم دانشگاه تهران به پرورش زمین شناسان ایران پرداختند.[۱۲]

آموزش فیزیک :

نخستین کتاب درسی فیزیک در ایران در سال ۱۲۷۴ ق( مطابق با ۱۲۳۶ شمسی / ۱۸۵۷ میلادی) در تهران به صورت چاپ سنگی به طبع رسید. نویسنده کتاب موسیو اگوستت کریشیش نمساوی (اتریشی) استاد فیزیک مدرسه دارالفنون بود. این کتاب را میرزا زکی مازندرانی با عنوان جراثقال و حکمت طبیعی به زبان فارسی ترجمه کرد و در چاپخانه دارالفنون به چاپ رساند  .

کتاب فیزیک ترجمه میرزا زکی مازندرانی از جهت واژه ها، اصطلاحات علمی که نخستین بار در زبان فارسی برگزیده و به کار برده شده، به لحاظ تعریف بعضی مفاهیم و کمیت های فیزیکی و تغییراتی که در طول یک قرن و نیم گذشته برای آن ها صورت گرفته و از نظر تاریخ علم آموزنده است . [۱۳]اما اولین کتاب فیزیک که برای دانش آموزان دبیرستان در ایران نوشته شده است، دوره علم فیزیک از تالیفات محمدعلی فروغی(ذکا،الملک) است. حسن مهم کتاب، استفاده از آخرین اطلاعات است که با جمله هایی درست، روشن و نسبتا ساده نگارش یافته است[۱۴]

هندسه:

داستان آموزش  هندسه نیز تا حدودی مشابه دروس دیگر است

«… از جمله معلمین عالیجاه موسیو کرشیش نمساوی سرهنگ و معلم کل علوم توپخانه و هندسه است که در عرض این مدت با طبیعتی شایق و نیتی صادق به تربیت شاگردان مخصوصه پرداخت و علوم ضروریه به ایشان آموخت تا هر یک قابل خدمت و لایق منصب شدند و از آن علوم، سابقن کتبی چند مرقوم و مطبوع افتاده و از آن جمله است این کتاب در تشریح و توضیح علم جراثقال و علم حکمت طبیعی که از علوم غامضه مفید فایده است و چون دستیاری عالیجاه، میرزا زکی مازندرانی یاور توپخانه و مترجم کامل مدرسه از لغت فرانسوی و پارسی متداوله نقل و تحویل افتاد به جهت تکسر فواید و تعدد رسایل در دارالطباعه ناظم دارالفنون رضاقلی چندین مجلد انطباع یافت و در کتابخانه خاصه مدرسه مذکوره مجموع و مظبوط افتاد
شیوه جمع آوری اطلاعات وروش نمونه گیری :

در این تحقیق ابتدا مجموعه کتاب های موجود در زمینه های آموزش فیزیک ، زمین شناسی، جغرافیا وهندسه فهرست برداری شد  به این ترتیب جامعه آماری مورد نظر معین گردید و سپس به منظور تهیه نمونه جامعه آماری بررسی اولیه ای در متون هر گروه از کتاب ها به شکل تصادفی انجام گرفت .وپس از حذف عنوانی که تاثیر گذار نبودند، به منظور پرهیز از تکرار واکاوی ها با  روند وگذر سه ساله مجموعه ای  در نظر گرفته شد که فهرست آنها در ادامه اشاره شده است.  (نمونه جامعه اماری)  و به دنبال آن . محتوای  کتاب های درسی  انتخاب شده در چند دهه اخیر واکاوی  شد تا مدارک و شواهد لازم برای نتیجه گیری فراهم شود..

جامعه آماری :

در بررسی های اولیه مجموعه کتاب های موجود در آرشیو کتاب خانه سازمان پژو هش و برنامه ریزی آموزشی در زمینه های جغرافیا ؛ زمین شناسی ، فیزیک و هندسه شناسایی و دسته بندی شدند و به منظور پرهیز از تکرار واکاوی ها هر یک از عناوین با فاصله زمانی ۳ سال انتخاب گردیدند به این ترتیب۱۶۰ کتاب جغرافیا ، ۹۸ کتاب زمین شناسی ، ۴۰۵ کتاب فیزیک و ۳۸۳ کتاب هندسه ، همچنین به این مجموعه ۲ عنوان کتاب جغرافیا ، ۲ عنوان کتاب زمین شناسی ، ۷ عنوان کتاب فیزیک ، ۴ عنوان کتاب هندسه و ۲ عنوان کتاب هئیت که تمام کتاب های مربوط به دوره دارالفنون بود اضافه شده است.در مجموع جامعه آماری این پژوهش شامل ۱۰۹۰ کتاب بوده است  .

ابزار تحقیق و روش بررسی و توصیف داده ها:

همانطور که در فصل اول اشاره شد بوسیله برگه جمع آوری اطلاعات محقق ساخته ابتدا نمونه جامعه آماری مطابق روش نمونه گیری واکاوی شدندو در این برگه ها اطلاعاتی نظیر نام کتب ، پایه تحصیلی ، دوره تحصیلی ، رشته تحصیلی ، شماره درس ، شماره صفحه ، سال چاپ کتاب ، نحوه ی ارائه موضوع در کتاب اعم از متن ، تصویر و فعالیت و هم چنین نحوه ی اشاره به موضوع اعم از مستقیم یا غیر مستقیم بودن آن ها استخراج گردید و در هر یک شاخص های مرتبط با نجوم ثبت شدند.

تحلیل داده های پژوهش:

در این پژوهش مجموعه کتاب های درسی فیزیک ، جغرافیا ، زمین شناسی و هندسه که در آرشیو سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی موجود بود فهرست برداری شدند و با احتمال نزدیک در تکرار محتوا  از هر یک از این کتاب ها با فاصله زمانی سه سال به عنوان جامعه آماری در نظر گرفته شدند  از این لحاظ در نتیجه گیری می بایست این دوره حدافلی نوسان مطالب مرتبط را به یک سال قبل و یک سال بعد  از تاریخ چاپ کتاب تعمیم داد.

مجموعه کتاب های جامعه آماری این پژوهش شامل    ۱۰۹۰  جلد در عناوین فیزیک ، جغرافیا ، زمین شناسی و هندسه بوده اند. از این تعداد ۳۶۳ عنوان به منزله نمونه جامعه آماری انتخاب شدند  که ۷ عنوان از آن ها در آرشیو قابل دستیابی نبود بنابراین  ۳۵۶ عنوان مورد واکاوی قرار گرفتند . علاوه بر این مجموعه  تمامی کتاب های موجود مربوط به مدرسه دارالفنون نیز به انها اضافه شدند   که شامل۱۵ عنوان کتاب هئیت ، ۷ عنوان کتاب فیزیک ، ۴ عنوان هندسه ، ۲ عنوان جغرافیا و ۲ عنوان معرفت الارض ( زمین شناسی ) بودند با این وصف نمونه جامعه آماری این پژوهش ۳۸۶ عنوان کتاب بوده است.

به عبارت دیگر۱۰۷۳ کتاب مربوط به آموزش های رسمی و عمومی و ۱۷ کتاب مربوط به مدرسه دارالفنون بودند. از این جامعه آماری با فاصله زمانی ۳ سال ( حداقل زمانی که ممکن است یک کتب ممکن است دچار تغییر ات کلی[۱۵] در محتوا شود) ۶۶ کتاب جغرافیا ، ۳۵ کتاب زمین شناسی ، ۱۳۳ کتاب فیزیک و ۱۲۹ کتاب هندسه و هئیت مورد واکاوی قرار گرفت که به ترتیب شامل ۴۰% از کتب های جغرافیا ، ۷/۳۳% کتاب های زمین شناسی ، ۱/۳۱ % کتاب های فیزیک و ۶/۳۲% از کتاب های هندسه را شامل می شوند. با توجه به کم بودن تعداد کتاب های هئیت و کتاب های مختلف مدرسه دارالفنون ۱۰۰% این کتاب ها در این بررسی منظور شده اند.از این مجموعه ۲۰ کتاب جغرافیا ، ۶ کتاب زمین شناسی ، ۵۷ کتاب فیزیک و ۱۷ کتاب هندسه و هئیت مطالبی در ارتباط با موضوع این پژوهش در خود داشتند.

در این بررسی چنین مشخص شد که در کتاب های زمین شناسی یا معرفت الارض از مجموعه ۳۵ کتاب فهرست شده ( یک عنوان قابل دستیابی نبود) در ۶ عنوان به مباحث نجوم اشاره شده است که اولین بار در کتاب زمین شناسی سال چهارم متوسطه عمومی رشته تجربی چاپ ۱۳۵۶ به قلم عماد الدین کواری و آخرین آنها در کتاب علوم زمین دوره پیش دانشگاهی چاپ ۱۳۸۲ بوده است.

در میان کتب های جغرافیا از ۶۶ عنوان کتاب انتخاب شده ۳ عنوان در دسترس نبودند و در ۱۷ عنوان به مباحث نجوم اشاره شده است .در این مجموعه اولین کتاب در سال ۱۲۹۷ از کتاب های دارالفنون  و در سال ۱۳۰۴ دوره جغرافیا برای سال اول متوسطه به مباحثی مانند زمین در فضا و روابط ان با سایر کرات ، منظومه شمسی ، سیارات ، شکل زمین ، حرکات زمین اشاره شده است هم چنین به موضوعات دیگری از جمله کره ماه و خسوف و کسوف پرداخته است. در آخرین کتاب جغرافیایی که با نام جغرافیای عمومی برای سال چهارم نظام جدید چاپ شده است موضوعاتی مانند جغرافیای ریاضی ، معادله زمان  ، مدارات و نصف النهارات و... اشاره می کند .

در برسی کتاب های هندسه از مجموع ۱۲۹ کتاب ، ۲ عنوان در دسترس نبود و در ۳ عنوان به مباحث مورد نظر این پزوهش اشاراتی دارد از جمله در اولین کتاب که در ۱۳۰۳ با نام هندسه متوسطه جلد دوم برای سال سوم متوسطه تالیف غلامحسین رهنما به چاپ رشیده است و در اخرین آنها کتاب هندسه ۱ چاپ ۱۳۸۲ در پشت جلد به زندگی عبد الرحمن صوفی رازی به عوان یکی از نوابغ علم نجوم اشاره دارد. گفتنی است که که درکتب هندسه پس از انقلاب اسلامی مباحث مورد نظر این پزوهش از کتاب های درسی خارج شده و مطالب ان به کتاب های درسی فیزیک  و جغرافیا انتقال یافته است.به جهت تکمیل و اعتبار نتایج این پژوهش ۱۵ عنوان کتاب هئیت نیز مورد واکاوی قرار گرفتند که با توجه به عنوان آنها تماما به مباحث نجوم اشاره دارند اولین این کتاب ها  بدایه النجوم در اصول علم هئیت و نجوم جدید از عبدالغفار نجم الدوله ( مولف کتب جغرافیا) چاپ ۱۲۸۰ از مجموعه کتاب های دارالفنون است و آخرین انها  کتاب هئیت برای سال پنجم ریاضی تالیف باقر هیوی سال ۱۳۵۴ است که شامل ۹ فصل بوده و به مسائلی هم چون آسمان ، زمین، کره ، نقشه، زمان، ماه ، کسوف، خسوف، سیارات، و ستارگان اشاره دارد.

بررسی کتاب های فیزیک حاکی از آن بود که از ۱۵۳ عنوان کتاب انتخاب شده ۱ عنوان در دسترس نبود و در ۵۱ عنوان مباحث نجوم قابل جستجو بودند به این ترتیب که اولین کتاب فیزیک از مجموعه کتاب های دارالفنون  با عنوان حکمت طبیعی اصول علم فیزیک تالیف علیجان چاپ ۱۲۵۶ و  کتاب دوره مختصر ی از علم فیزیک میرزا محمد خان ذکاء الملک  است  که به مباحثی هم چون آفتاب و ثوابت  به عنوان منابع نور ، دور بین انعکاسی و کاربرد آن در رصد ستارگان و دوربین نجومی می پردازد و از خورشید وستارگان به عنوان اجسام منیر واز ماه و سیارات به عنوان اجسام مستنیر یاد می کند.به دنبال آن در اولین کتاب با عنوان فیزیک دوره متوسطه پایه سوم چاپ ۱۳۰۵ به موضوعاتی نظیر دوربین نجومی و در اخرین آنها با عنوان فیزیک ۱ و آزمایشگاه پایه اول متوسطه چاپ ۱۳۸۴ به خورشید گرفتگی وماه گرفتگی و دروبین نجومی اشاره شده است .

 اما بحث کتاب های فیزیک و مساله آموزش نجوم  با کتاب دیگری پایان می یایبد که کتابی است با عنوان آشنایی با نجوم که درسی اختیاری برای دروه پیش دانشگاهی است که در سال ۱۳۷۶ به چاپ رسید  و با توجه به اهمیت آن جداگانه بررسی شده است.

کتاب آشنای با نجوم   دوره پیش دانشگاهی ( درس اختیاری) کد ۴/۲۹۴ چاپ ۱۳۷۶

مولفان دکتر محمد رضا حیدری خواجه پور ، محمد تقی میر ترابی شامل ۱۰۵ صفحه + ۲۱ صفحه کار عملی و ضمائم .

این کتاب شامل ۱۳ فصل و فاقد درس بندی است و در انتهای کتاب ۶ کار عملی ارائه کرده است

محتوای  فصول کتاب :

فصل اول : مقدمه ، جایگاه ما در عالم ( ۵ صفحه + ۱ صفحه تمرین)

فصل دوم : سیمای ظاهری اسمان  ،در آسمان چه می بینیم ، سیلرات ، حرکات در آسمان ( ۶ صفحه + ۱ صفحه تمرین)

فصل سوم : نجوم مواضع ، تعیین موضع بر سطح زمین ، طول و عرض جغرافیایی ، تعیین موضع بر کره آسمان ، مختصات افقی ، مختصات استوایی ، اثر عرض جغرافیایی بر منظره اسمان  ، دایره البروج ( ۸ صفحه + ۱ صفحه تمرین )

فصل چهارم: زمان ، زاویه ساعتی ، زمان نجومی ، روز ، روز متوسط خورشیدی ، زمان جهانی ، زمان رسمی (۶ صفحه + ۱ صفحه تمرین)

فصل پنجم : گرانش و حرکات سیارات ، مساله حرکات اجرام نجومی ، قوانین نیرووحرکت ، گرانش وحرکت مداری، قوانین کپلر ، استنتاج قوانین کپلر ، اندازه گیری جرم خورشید و سیارات از روی حرکات کداری ، ماهواره ها(۱۰ صفحه + ۱ صفحه تمرین)

فصل ششم : فاصله و اندازه اجرام نجومی ، قطر ظاهری ، اختلاف منظر ، فاصله ستاره ها، فاصله سیارات ( ۵صفحه + ۱ صفحه تمرین )

فصل هفتم : خورشید ستاره ما ، جو و سطح خورشید، منشائ انرژی خورشید (۹ صفحه + ۱ صفحه تمرین )

فصل هشتم : زمین و ماه ، زمین ، حرکات زمین، ماه ، گرفت ، عوارض سطحی ماه (۱۰ صفحه + ۱ صفحه تمرین)

فصل نهم : سیارات ۱ ، حرکت مداری سیارات ، دوران سیارات ، سیارات زیرین ، سیارات زبرین ، فواصل سیارات از خورشید ، اندازه سیارات ، جرم وچگالی متوسط سیارات ، جو سیارات ، نسبت بازتاب سیاره ها، اجرام دیگر منظومه شمسی ، عمر منظومه شمسی (۸  صفحه + ۱ صفحه تمرین )

فصل دهم : سیارات ۲ ، عطارد، زهره، مریخ، مشتری، زحل، اورانوس، نپتون، پلوتو ، دنباله دارها(۷ صفحه )

فصل یازدهم : قدر و درخشندگی ستاره ها ، قدر ظاهری ، قدر مطلق (۳ صفحه + ۱ صفحه تمرین )

فصل دوازدهم : ستاره ها ، ستاره های دوتایی، تعیین جرم ستاره ها ، قطر ستاره ها، ستاره های نتغیر ، نمودار هرتسیرونگ- راسل، تحول ستاره ای ( ۱۰ صفحه)

فصل سیزدهم : کهکشان ما و کهکشان های دیگر ، کهکشان ما، خوشه های ستاره ای ، سحابی ها ، کهکشانهای دیگر ( ۸ صفحه  )

در انتهای کتاب با عنوان کار های عملی  این موضوعات به چشم می خورند : ۱- کره سماوی ۵ صفحه  ۲- ربع ۲ صفحه ۳- ظهر حقیقی یا ظهر شرعی  ۲ صفحه ۴- اندازه گیری قطر ظاهری خورشید وماه ۲ صفحه ۵- آشنایی با صورت های فلکی و استفاده از نقشه ستاره ها ۶ صفحه شامل:

 آسمان زمستان : صورت فلکی برسیاوش ، صورت فلکی امراه المسلسله ، صورت فلکی جبار ، صورت فلکی ثور

آسمان بهار : صورت فلکی دب اکبر ، صورت فلکی اسد ف صورت فلکی سرطان ، صورت فلکی جاثی

۶- رصد خورشید در روز ۲ صفحه.

در بخش ضمائم : ثابت های فیزیکی ، ثابت های نجومی، جدول مشخصات ستاره های روشن و جدول مشخصات سیارات منظومه شمسی

در کتاب های بررسی شده این شاخص ها یافته شدند :

جغرافیا  : زمین در فضا  و رابطه آن با سایر کرات ، منظومه شمسی ،سیارات ، شکل زمین ، حرکات زمین ، ماه ، خسوف ، کسوف، صور فلکی ، اهله قمر ، مبدا کواکب، تولید روز و شب ، اختلاف ساعت، جغرافیای ریاضی ، ساخنمان اقمار .

زمین شناسی: زمین در فضا  ،ستارگان،کهکشان،ماه، منظومه شمسی، نظریه دانشمندان در باره پیدایش منظومه شمسی.

فیزیک:آفتاب به عنوان منبع نور،ثوابت، دوربین انعکاسی، کاربرد آیینه های مقعر در رصد ستارگان ، دوربین نجومی ( ساختمان و کاربرد آن در علم نجوم – دوربین اختری – دوربین آسمانی) ، خسوف ، کسوف( سایه و نیم سایه) ، تلسکوپ ، اجسام منیر و مستنیر، مغناطیس کره زمین ، سرعت نور، انکسار نور در اتمسفر، یافته های علمی در نجوم، اهله قمر، طیف اتصالی درجه حرارت خورشید و ستارگان ، سفینه فضایی، قانون اول کپلر، پدیده دوپلر، سیمای ظاهری آسمان ، گرانش و حرکات سیارات.

هندسه و هئیت : ماههای قمری، صور فلکی، ستارگان، سیارات، خسوف ، کسوف، زمین ، منظومه شمسی ، خورشید ، کواکب، حرکات زمین ، ماههای خورشیدی، سال نجومی ، ماه ، فصول، تقویم، مشاهیر نجوم، کره سماوی و نقشه آسمان.

در بین کتاب های مورد بررسی در این پژوهش به حدود ۳۹ شاخص که ارتباط مستقیم با موضوع آموزش نجوم داشتند شناسایی شد اما توزیع زمانی این شاخص ها

( نحوه ی ارائه آنها در سنوات مختلف) و هم چنین توزیع مکانی آنها ( قرار گرفتن در کتب های با موضوعات مختلف ) هیچ نظم معینی مشخص نشد اکثر شاخص های مورد استفاده در متون آموزشی این دوره به جزئیات تخصصی بدون در نظر گرفتن پیش زمینه های قبلی مخاطب و توان وی اشاره داشته و هرگز پای از دایره دسیپلین موضوع خود فراتر ننهاده اند و هیچ گاه نتوانسته اند نقش آموزشی خود را به حیطه های ارزشی و نگرشی و یا به طور کامل به حیطه مهارتی تسری دهندو اکثرا در همان حیطه دانشی ( شناخت ) متوقف شده اند.

این بررسی ها اشکار ساخت که در مجموعه عناوین کتاب های درسی در ایران در بحث آموزش نجوم ، بیشترین سهم را کتا بهای فیزیک و پس از ان کتاب های جغرافیا داشته اند به دنبال آن کتب های درسی زمین شناسی و هندسه قرار می گیرند و از آنجا که در حال حاضر کتاب درسی با عنوان هئیت در بین کتاب های درسی وجود ندارد سهمی نیز برای آن نمی توان در نظر گرفت . مضافا این که به ادعای برنامه ریزان درسی ریاضی در حال حاضر در هیچ یک از محتوای کتاب های درسی این گروه بحثی در موضوعات نجوم وجود ندارد.         

یافته های کتاب آموزش نجوم دوره پیش دانشگاهی:

بر اساس شواهد موجود ، این کتاب هیچ گاه نتوانست نقش وجایگاه واقعی خود را در میان کتاب های دروه پیش دانشگاهی پیدا نماید. از جمله دلایلی که بر این مدعی مطرح است یکی مربوط به معلمان این درس بود که نهایتا مشخص نشد بین دبیران فیزیک و جغرافیا و یا سایر داوطلبین تدریس کدام یک محق و قادر به ارائه کامل دروس این کتب بودند. بخشی از مطالب این کتاب در برنامه آموزشی معلمان فیزیک نیست و بخشی را هم دبیران جغرافیا قادر به تدریس آن نبودند.

مشکل دوم مربوط به دانش آموزان می شد که تقارن بین آماده شدن برای امتحان ورودی به دانشگاه ها و سنگین برنامه های داوطلبان ، مجالی برای پرداختن به علائق فردی باقی نمی گذاشت . از این رو علیرغم جذابیت موضوع ، استقبال شایانی از آن به عمل نیامدو باید اشاره نمود که اختیاری بودن آن نیز مزید بر علت شد و ناکامی کتاب را تضمین نمود. مشکل سوم ناشی از برنامه ریزی درسی این کتاب بود .اگر چه از ماهیت و سوابق تیم برنامه ریزی درسی این کتاب اطلاع دقیقی در شناسنامه کتاب نیامده است و ظاهرا به جز فقدان درس بندی در محتوا ، ضعف دیگری آشکار نیست اما به شکل پنهان عدم تعادل در چگالی مفاهیم بکار رفته در فصول را می توان از فهرست ارائه شده دریافت . و به عوان حسن آن می توان وجود ۱۰ بخش تمرین در ۱۳ فصل کتاب یاد کرد وهمچنین بخش کار های عملی پایان کتاب از فراز های آموزشی آن است .

مشکل چهارم ناشی از عدم امکان اجرای برنامه از سوی مدیران واحد های آموزشی بود . با توجه به محتوای کتاب که مجموعه ای از مفاهیم فیزیک اختر و جغرافیای ریاضی را شامل می شود انتخاب از بین داوطلبین تدریس برای مدیران اغلب مشکل ساز و موجب بروز پاره ای مشکلات اجرایی  دیر اشنا در مدارس می شد . از این رو حتی برخی مدیران علاقه مند به موضوع و یا برخی از واحد های آموزشی که اجرای این کتاب را دارای بار تبلیغی برای خود می دانستند پس از یک بار آزمایش عطای ان را به لقایش بخشیدند.

 

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهاد:

بررسی های به عمل آمده حاکی از آن است که در برنامه های آموزشی نجوم از دوره دارالفنون تا کنون هیچ گاه اهداف کلی و جزئی برای این آموزش ها مد نظر برنامه ریزان و مولفین کتاب های درسی قرار نداشته است و تمامی مطالب تهیه شده در حد اهداف رفتاری قرار دارند و صرفا به منظور مشابهت با برنامه های در سی برخی از کشور های اروپایی تولید شده اند.[۱۶]

این موضوع حتی در حوزه علوم پایه و علوم انسانی نیز مورد توجه قرار گرفت و کتب فیزیک ، زمین شناسی و هندسه (هئیت) در بخش علوم پایه صرفا اطلاعات فنی و جزئیات بخش هایی از آموزش نجوم را ارائه کرده اند و کتاب های جغرافیا در بخش علوم انسانی نیز به کلیاتی توصیفی در مقدمات نجوم پرداخته است.

در نمودار های ارائه شده نحوه ی توجه و تاکید به شاخص های موجود و مرتبط با آموزش نجوم را می توان به خوبی مشاهده نمود و ضمن درک عذم وجود تعادل در آن ها ، سیر تحولات زمانی مفاهیم بکار رفته در کتب درسی مورد بررسیرا ملاحظه نمود.

در این بررسی ها آن چه مشخص است آن است که همین روند آموزشی نیز در سیر تاریخی خود دچار افول شده و هر چه به سال های اخیر نزدیک تر می شویم از اهمیت و شدت آموزش ها کاسته شده است . این موضوع احتمالا می تواند به دلایل زیر باشد:

۱-    عدم علاقه مخاطب

۲-    موثر تر بودن آموزش های غیر رسمی

۳-    بی توجهی برنامه ریزان درسی و مولفین

۴-    باور های اجتماعی در زمینه آموزش نجوم به منزله امری لغو

۵-    نارضایتی معلمان از مشکل بودن مفاهیم و آموزش آنها

۶-     عدم آشنایی کافی معلمان با موضوع در دوران تحصیلات دانشگاهی

۷-    ضعف برنامه های درسی و آموزشی واحد های  تربیت معلم

۸-    فقدان بازار کار مناسب برای کسانی که صاحب چنین دانشی باشند

روند تحولات آموزش نجوم در پایان دوره مورد بررسی دچاتر یک فراز و تحول اساسی با تالیف کتاب آشنایی با مبانی نجوم به صورت یک درس اختیاری در دوره پیش دانشگاهی شد . از این رو این کتاب در این پژوهش جداگانه مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد که فرجام خوشی کسب ننمود . شاید همین ذلایل مورد اشاره در افول و زوال آموزش نجوم از دراالفنون تا کنون گریبان این برنامه را گرفته باشد و اگر چنین باشد پرده از حقیقتی آشکار بر می دارد و آن عدم توجه به روند تکاملی آموزش های موضوعی و سیر تطور و تحول آن ها در طول نتریخ نظام آموزشی ماست و اگر اغراق نکرده باشیم این حقیق در مورد همه موضوعات آموزشی تکرار خواهد . عکس این فرایند یعنی ساده سازی مفاهیم و موضوعات آموزشی شاید در کوتاه مدت اقبال یافته و ظاهری موفق به نظر آورد اما در بلند مدت موجب بروز خساراتی غیر قابل جبران در سطح علمی ، دانشی؛ بینشی، بصیرتی، نگرشی، ارزشی و مهارتی محصولات نظام آموزشی می شود. از این روست که ضرورت دارد در همه موضوعات و مواد آموزشی به همین سان که در اموزش نجوم رخ داد علاوه بر بررسی سیر تحولات و روند آموزشی آنها ، نیم نگاهی نیز به به استانداردهای آموزش نجوم در سایر کشور ها نموده تا ضمن حفظ کف حداقلی از مطالب آموزشی ، توانیی های علمی مخاطبین نظام آموزشی خود را نسبت به سایر دانش آموختگان جهان تضمین نماییم . این مهم از طریق مطالعات تطبیقی در موضوعات مختلف از جمله آموزش نجوم قابل دستیابی است. و ذکر این نکته ضروریست تا در این زمینه چندان به نتایج فریبنده المپیادهای علمی دانش آموزی از جمله المپیاد نجوم دلخوش نداریم . چه همه صاحبنظران و دست اندر کاران نظام آموزشی ما از غیر واقعی بودن سطح علمی  و آموزش های ویژه نخبه گان شرکت کننده در این مسابقات نسبت به متوسط سطح علمی دانش آموزان اطلاع کافی دارند.

جهت باروری هر چه بیشتر آموزش نجوم در برنامه های آتی  چند پیشنهاد ارائه می شود:

الف) چهار چوب مدونی برای برنامه درسی نجوم تدوین شود که در آن ۳ هدف کلی بدین شرح لحاظ گردد:

۱-    تبیین عظمت خالق جهان هستی از طریق شناخت ابعاد جهان و وجود نظم و قاعده در تحولات آن

۲-    ایجاد و تقویت حس خود باوری در مخاطبین از طریق معرفی ابعاد آثار و مجد اندیشه منجمان بزرگ ایرانی از جمله ابوریحان بیرونی و خواجه نصیرالدین طوسی  و.......

۳-    آموزش مهارت های عملی مرتبط با نجوم از جمله جهت یابی بوسیله ستارگان وماه و خورشید . شناسایی صور فلکی مشهور در آسمان شب و.....

 ب)پیشنهاد می شود در تدوین چهارچوب برنامه درسی آموزش نجوم از کارشناسان حوزه های مرتبط با اولویت فیزیک ، جغرافیا ، هندسه استفاده شود تا با طراحی ماکروپلان آموزش نجوم سهم و نقش هر یک از این مواد درسی را مشخص نمایند در این تقسیم بندی نیز علاوه بر مساله توزیع زمانی و مکانی مفاهیم مورد نظر در آموزش نجوم به این نکات نیز باید  توجه نمود:

۱-    پتانسیل هر یک از این موضوعات در ارائه محتوای مرتبط با آموزش نجوم

۲-    روش تحقیق هر یک از موضوعات در نظام آموزش عالی کشور

۳-    برنامه های آموزشی معلمان این رشته ها

۴-    متوسط توان علمی معلمان این رشته ها [۱۷]

۵-    توان عملی معلمان این رشته ها در انتقال مفاهیم مورد استفاده

ومقدم براین مسایل استفاده از نظرات بخش های غیر حرفه ای و خصوصی علاقه مند به نجوم می تواند در تعیین سطح آموزش ها مفید باشد و یا با استفاده از قابلیت های آنان آموزش های ضمن خدمت معلمان را به اجرا گذاشت.

 ج)پیشنهاد می شود در برنامه درسی آتی آموزش نجوم درایران به این موضوعات توجه شود . و در هرسه حیطه دانشی ، ارزشی و مهارتی محتوای متناسب با سطح مخاطب و توان علمی معلمان داوطلب تدریس سازماندهی شود:

۱-    آشنایی با تئوری های پیدایش جهان

۲-    آشنایی با نظریه های پیدایش منظومه شمسی

۳-    انواع ستاره ها  و فرایند شکل گیری و تکامل آنها

۴-    مساله زمان و مقیاس آن

۵-    واحد های اندازه گیری نجومی

۶-    خورشیدو ماه و تاثیر آنها بر زندگی ما

۷-    زمین و مشخصات آن و فرایند تحول آن

۸-    سیارات منظومه شمسی ، ابعاد و اجزای آنها

۹-    کهکشانها و سحابی ها ، اندازه و ابعاد آنها

۱۰-                       بخش هایی با عنوان شما چه فکر می کنید ؟ به عنوان مثال : موجودات زنده در سایر کرات ، معماهای حل نشده در زمین نظیر استون هیل ، معمای روزول، اشیا پرنده ناشناخته، سفر های فضایی انسان و آینده آنو.....

فهرست منابع:

منابع : به غیر از ۳۶۳ عنوان کتب درسی مورد واکاوی قرار گرفته در این پژوهش که فهرست آن ها در بخش نمونه جامعه آماری آمده است و به منظور پرهیز از اطاله کلام تکرار نمی شوند این منابع مورد  استفاده محققین بوده است  . اگر چه تعداد منابع  مورد بررسی قرار گرفته ، مسلما بیش از این بوده که به جهت عدم استفاده مستقیم از آنها اشاره نشده اند.

 

1. آدمیت ، فریدون. امیر کبیر و ایران. تهران، انتشارات خوارزمی، ۱۳۸۰
2. آرمند، محمد. "آشنایی با ساختار و عملکرد سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم انسانی و اسلامی (سمت)". فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی. س. اول، ۳ (پاییز ۱۳۷۲)
3. الماسی، علی محمد: تاریخ آموزش و پرورش اسلام و ایران، دانش امروز، ۱۳۷۰
4. امین ریاحی، محمد. "ماجرای کتاب‌های درسی: ورقی از تاریخ فرهنگ ایران". بخارا. س. اول، ۲ (مهر و آبان ۱۳۷۷)
5. حکمت، علیرضا: آموزش و پرورش در ایران باستان، موسسه تحقیقات و برنامه ریزی علمی و آموزشی، ۱۳۵۰
6. حیدرزاده  ، توفیق پژوهشگر تاریخ علم در دانشگاه ریورساید، کالیفرنیا- آیا تاریخ علم با تاریخ نجوم تفاوتی دارد؟ گفت و گو در همایش نجوم و علم دانشگاه علوم پایه زنجان - نشریه نجوم ،شماره ۱۸۵
7. درانی، کمال: تاریخ آموزش و پرورش ایران قبل و بعد از اسلام، سمت، ۱۳۷۶
8. سلطان‌زاده، حسین: تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تاسیس دارالفنون، آگاه، ۱۳۶۴
9. شهیدی، جعفر. "کتاب‌های درسی قدیم"، در نامه کریمان، یادمان شادروان حسین کریمان. پژوهشنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی. شماره مخصوص (زمستان ۱۳۷۳)
10. ضمیری، محمد علی: تاریخ آموزش و پرورش ایران و اسلام، راهگشا، ۱۳۷۳
11. قاسمی پویا، اقبال. مدارس جدید در دوره قاجاریه. مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷
12. کشاورزی، محمد ع.: تاریخ آموزش و پرورش در ایران و اسلام، روزبهان، ۱۳۸۲
13. گنجی، محمد حسن. جغرافیا در ایران از دارالفنون تاامروز - آستان قدس رضوی ۱۳۶۷
14. گودرزی ،خسرو. تاریخچه وزارت آموزش و پرورش ایران از آغاز تاکنون, /. پایان نامه (کارشناسی ارشد) -- دانشگاه تهران،
15. مجد مصطفی . سیر تاریخی انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی از آکادمی آتن تا بیت الحکمه بغداد نورالثقلین تهران ۱۳۸۴
16. مجیدی، موسی. "تاریخچه مختصر کتاب‌های درسی و سیر تطوّر آن در ایران (از دارالفنون تا به امروز)". فصلنامه تعلیم و تربیت. س. اول، ۴ (زمستان ۱۳۶۴)
17. محبوبی اردکانی , حسین . تاریخ تحول دانشگاه تهران وموسسات آموزش عالی در ایران .نشر دانشگاه تهران ۱۳۵۰
18. معتمدی، اسفندیار. نخستین دبیرستان در ایران. مجله رشد معلم، سال۱۸،ش ۳(آذر ۱۳۷۸)
19. معتمدی  ، اسفندیار. روزنامه ابتکار نسخه شماره ۱۱۳۵ -۱۳۸۶/۱۱/۲۴
20. مهرآرا علی اکبر تاریخ آموزش وپرورش ۲۵۳۶ چاپ سهند تهران
21. وکیلیان، منوچهر: تاریخ آموزش و پرورش در اسلام و ایران، دانشگاه پیام نور، ۱۳۷۸
22. ولایتی علی اکبر. رئیس کمیته تاریخ و تمدن اسلام و ایران در شورای عالی انقلاب. روزنامه جام جم. شنبه, ۱۰ بهمن ۱۳۸۸
23. هاشمیان، احمد(ایرج). تحولات فرهنگی ایران در دوره قاجاریه و مدرسه دارالفنون تهران .موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، ۱۳۷۹
24. یغمایی، اقبال. مدرسه دارالفنون تهران به انضمام تاریخچه دارالفنون و مدارس شرف و علمیه. انتشارات سروا، ۱۳۷۶
25. سایت جزیره دانش
26. سایت آفتاب  www.aftab.ir