درباره امیرکبیر که زمان او را چه بسا بتوان از مهم‌ترین و اثرگزارترین دوران‌های تاریخی ایران گمان برد، کتاب‌ها و مقالات بسیاری تألیف شده و در دسترس پژوهندگان فارسی زبان قرار گرفته است.
صد و شصت و سه سال پیش یکی از شایسته‌ترین مردان نام‌آور تاریخ ایران، بر اثر توطئه بیگانگان کشته شد و دوره درخشانی که با صدارت او آغاز شده بود، رو به افول و خاموشی گذاشت. قتل میرزا تقی‌خان امیرکبیر بی گمان ضربه‌ای بر پیکر تاریخ ایران بود.
کسانی که با تاریخ ایران آشنایند می‌دانند که امیرکبیر دوران کودکی را در خانواده قائم مقام به شاگردی سپری کرد. داستان معروف فرا گرفتن درس هنگام خدمت به فرزندان قائم مقام، که بارها در منابع به آن اشاره شده، مربوط به همان ایامی است که به خانه شاگردی مشغول بوده است.
«گویند که امیر در کودکی که ناهار اولاد قائم مقام را می‌آورد، در حجره معلمشان ایستاده، پای بازبردن ظروف، آنچه معلم به آن‌ها می‌آموخت، او فرا می‌گرفت تا روزی قائم مقام به آزمایش پسرانش آمده، هر چه از آن‌ها پرسید ندانستند. امیر جواب می‌داد. قائم مقام پرسید تقی تو کجا درس خوانده‌ای؟ عرض نمود روزها که غذای آقازاده‌ها را آورده، ایستاده، می‌‌شنیدم. قائم مقام انعامی به او داد. او نگرفت و گریه کرد. بدو فرمود چه می‌خواهی؟ عرض کرد: به معلم امر فرمایید درسی را که به آقازاده‌ها می‌دهد به من هم بیاموزد. قائم مقام را دل سوخته، معلم را فرمود تا به او نیز می‌آموخت.»
امیرکبیر دست پرورده قائم مقام بود و به سبب ویژگی‌های برجسته شخصیتی‌اش در تاریخ دولت‌های ایران خوش درخشید. «واتسون»، نویسنده انگلیسی، درباره امیر مطالبی گفته که برازنده اوست: «در میان همه رجال اخیر مشرق زمین و زمامدارن ایران، که نامشان ثبت تاریخ جدید است، میرزا تقی‌خان امیرنظام بی‌همتاست، به حقیقت سزاوار است که به عنوان اشرف مخلوقات به‌شمار آید، بزرگوار مردی بود.»
عزم امیرکبیر در کار راسخ بود. کلنل شیل، وزیر مختار انگلیس بارها اظهار کرد که کسی نمی‌تواند امیر را از تصمیمش باز دارد. زمانی هم که متوجه می‌شد باید برای پیشبرد کارش نرمش نشان دهد، درنگ نمی‌کرد. اگر تصمیمات مقامات دولتی به نظر او مخالف منافع ملی بود، به حیله‌های گوناگون از اجرای آن‌ها سرباز می‌زد و این کاری است که چهار سال در ارزنه‌الروم به آن همت گماشت.
در راستی و درستی و فسادناپذیری و صداقت و صمیمت او هیچ کس تردید نکرد. کلنل شیل، وزیر مختار انگلیس و دشمن امیر، درباره وی نوشته است: «پول‌دوستی که خوی ایرانیان است، در وجود امیر بی‌اثر است، به رشوه و عشوه کسی فریفته نمی‌شود. پول‌هایی را که جهت رشوه به وی دادند و نپذیرفت خرج کشتنش کردند. حرف بی مغز و فکر کم مایه نداشت، کوتاه می‌گفت و کوتاه می‌نوشت و خودش نیز ویژگی خود را می‌شناخت که می‌گفت: «بلدیت به احوال من دارید که خلاف اسلاف حرف بی مایه و بی مغز نمی‌توانیم به زبان بیاوریم چه جای اینکه بنویسیم.»
درباره امیرکبیر کتاب‌ها و مقالات بسیاری تألیف شده و در دسترس پژوهندگان فارسی زبان وجود دارد. هر چند همه آن‌ها از دید پژوهشی ارزش یکسانی ندارند، اما راهگشای خوانندگان برای فهم و درک رویدادهای تاریخ امیرکبیر خواهد بود. به هر روی در اینجا تنها به برشمردن شماری از مهم‌ترین کتاب‌ها و پژوهش‌هایی خواهیم پرداخت که قابل دسترس‌اند و درونمایه آن‌ها دربردارنده آگاهی‌هایی است که روشنی‌هایی بر تاریخ ایران در زمان امیرکبیر می‌افکند. پیداست که این گزارش دربردارنده همه کتاب‌هایی نیست که خواننده برای فهم و شناخت تاریخ ایران در زمان امیرکبیر می‌خواهد بلکه تنها به کتاب‌هایی اشاره شده که می‌تواند یاریگر پژوهشگر و محقق تاریخ آن روزگار باشد.
کتاب «امیرکبیر و ایران» نوشته فریدون آدمیت، نخستینبار تحت عنوان «امیرکبیر و ایران یا ورقی از تاریخ سیاسی ایران» به سرمایه بنگاه آذر در سال ۱۳۲۳ در تهران منتشر شد. این کتاب در چاپ‌های متمادی بازچاپ شد و چاپ آخر آن (چاپ نهم) توسط انتشارات خوارزمی منتشر شده است. در این کتاب، از شخصیت میرزا تقی خان در سیر تحول تاریخ زمان تحلیل شده و به جریان‌های تاریخ و عوامل سازنده آن جریان‌ها، خاصه به بنیادهای اجتماعی ایران توجه داشته و سعی کرده است رابطه امیرکبیر را با اجتماع و اثرش را در تاریخ بازنماید.
«میرزا تقی خان امیرکبیر»، به کوشش زنده یاد ایرج افشار در سال ۱۳۴۰ به چاپ رسید و چاپ‌های بعدی آن به کوشش انتشارات دانشگاه تهران انتشار یافت. این منبع قسمت نوشته شده و بازمانده از کتابی است که زنده‌یاد عباس اقبال آشتیانی تألیف آن را آغاز کرد، اما توفیق انجام آن را نیافت. این منبع بدان خاطر که مستند بر مدارک صحیح است می‌تواند مأخذی دقیقی و معتبر برای کسانی باشد که به تحقیق بیشتر در احوال امیرکبیر می‌پردازند.
«زندگانی میرزا تقی خان امیرکبیر» نوشته حسین مکی، چاپ اول ۱۳۲۳ در تهران منتشر شده و مقدمه آن را هاشمی حائری نوشته است. چاپ سوم با مطالب و اسناد و مدارک اضافی در سال ۱۳۳۷ به قطع وزیری به همت کتابفروشی محمدعلی علمی انتشار یافت و چاپ چهارم نیز از روی همان چاپ سوم بدون کم و زیاد به طریق افست از همان کتابفروشی علمی به چاپ رسیده است. این کتاب با تجدید نظر و اضافات در سال‌های گذشته توسط انتشارات ایران به چاپ رسیده است. این کتاب‌های نامبرده از منابع و مأخذی به شمار می‌روند که زندگی و روزگار امیرکبیر و روزگار تاریخی وی را به تصویر می‌کشند.
کتاب «اسناد و نامه‌های امیرکبیر (داستان‌های تاریخی درباره او) و کتاب «نامه‌های امیرکبیر به انضمام رساله نوادرالامیر» توسط سید علی آل داوود نوشته شده و به کوشش نشر تاریخ ایران منتشر شده است. این دو کتاب مجموعه‌ای از نامه‌های روزانه امیرکبیر به ناصرالدین شاه و دیگران است که از مطالعه این نامه‌ها، می‌توان از حوادث مهم آن عصر آگاه شد. بیشتر این نامه‌ها به خط امیر است و معدودی به خط منشیان او یعنی میرزا سعیدخان موتمن‌الملک و میرزا محمدحسین ملک‌الکتاب فراهانی، این نامه‌ها از نظر محتوا به بخش‌های مختلف تقسیم شده است.
کتاب «سیاست خارجی امیرکبیر» نوشته علیرضا کاوه‌چیلی همراه با پیشگفتاری از دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوی منتشر شده است. در این کتاب نویسنده، نخست به توضیح مفهوم سیاست خارجی امیرکبیر و سپس شخصیت امیرکبیر توصیف شده است.
کتاب «غروب در پگاه: امیرکبیر قربانی استبداد و استعمار» به قلم بهرام افراسیابی با چکامه‌ای از فریدون مشیری به مناسبت یکصد و پنجاهمین سالگرد شهادت امیرکبیر به همت دفتر ادب و هنر گنجینه فرهنگ به چاپ رسیده است. این کتاب مصور دربرگیرنده تصاویری از امیرکبیر است و فرهاد معمار عهده‌دار تصاویر آن بوده است.
کتاب «فراز و فرود اصلاحات در عصر امیرکبیر» حاصل پژوهشی است که به قلم محمدامیر شیخ نوری انجام شده و به صورت کتاب به همت سازمان انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، به چاپ رسیده است.
«چهره امیرکبیر: کاوشی در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در دوره امیرکبیر» به قلم ناصر نجمی به کوشش انتشارات علم به چاپ رسیده است، نویسنده در این کتاب نه تنها به شناساندن خطوط سیمای این بزرگ مرد بسنده نمی‌کند بلکه پرده از روی وقایع برمی‌دارد که به امیرکبیر مربوط است و اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران را در روزگار امیرکبیر بررسی می‌کند.
کتاب «زندگی امیرکبیر میرزا تقی خان فراهانی» به قلم قاسم مفرده فراهانی به چاپ رسیده است. یکی از ویژگی‌های این کتاب که آن را از بقیه منابع متمایز می‌کند آن است که نویسنده برای شناساندن شخصیت امیرکبیر و بیان اخلاقیات او از خاطرات مردم اهل فراهان و همچنین استفاده از گفته پدران (پیران آن دوره) استفاده کرده است.
کتاب «امیرکبیر که بود؟ چه کرد؟ چه شد؟» به قلم محسن احمدی کافشانی از سوی انتشارات مرسل کاشان منتشر و به تازگی به چاپ سوم رسیده است. این کتاب درباره زندگی‌نامه، فعالیت‌ها، اصلاحات و نحوه شهادت امیرکبیر نوشته شده است.
کتاب در سه بخش تنظیم شده که بخش نخست آن با عنوان «امیرکبیر که بود؟» از تولد تا صدارت را توضیح می‌دهد و بخش دوم «امیرکبیر چه کرد؟» درباره مسافرت‌های امیرکبیر، اصلاحات اداری، امور اجتماعی و موسسات فرهنگی و اقتصادی و سیاست‌های امیرکبیر و امیران پس از صدارات وی، به رشته تحریر درآمده است.
بخش سوم بخش با عنوان «امیرکبیر چه شد؟» سیاست‌های امیرکبیر در امور مملکت و چگونگی شهادت وی را بررسی کرده است. همچنین این کتاب دارای پیوستی از داستان‌های مربوط به صدارت امیرکبیر است که از کتاب‌های مختلف همراه تصاویری از ناصرالدین شاه و همسر امیرکبیر گرفته شده است.
کتاب «امیر کبیر» نوشته دکتر علی‌اکبر ولایتی نیز سال گذشته به کوشش شرکت سهامی کتاب‌های جیبی وابسته به موسسه انتشارات امیرکبیر منتشر شد. در این کتاب کوشش شده از زاویه‌ای متفاوت به شخصیت تاریخی امیرکبیر نگریسته شود.
این کتاب در ۱۴ فصل بخش‌بندی شده است. «ایران پیش از صدرات امیر کبیر»، «تاریخ قاجار از آغاز تا میرزا»، «صدرات میرزا تقی خان امیر کبیر»، «شورش علیه صدراعظم»، «سیاست خارجی امیر کبیر»، «اصلاحات امیر کبیر»، «تأسیس دارالفنون»، «خدمات عمومی»، «اعتقادات دینی امیر کبیر» و «فرجام امیر» از جمله بخش‌های مختلف کتاب است. سه فصل نیز به سفرهای امیر کبیر اختصاص دارد، «سفر به روسیه»، «سفر به ایروان» و «سفر به عثمانی» در بخش‌هایی از کتاب تشریح شده است.
یکی از متأخرترین و مستندترین پژوهش‌ها درباره امیرکبیر، مدخل امیرکبیر در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی است. این کتاب که اکنون پس از چند سال چاپ دوم آن توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران انتشار یافته متشمل است بر اسناد و نامه‌ها و مکتوبات متعدد از میرزا تقی خان امیر کبیر صدراعظم نامی ایران در اوایل عصر ناصرالدین شاه قاجار.
اسناد و نامه‌های امیرکبیر که به نگارش و تدوین سید علی آل داود درآمده، حاوی دو قسمت اصلی است، قسمت نخست مشتمل بر چند گفتار درباره شناسایی منابع اصلی اسناد، مدارک امیرکبیر و توضیحی در باب محل نگهداری اسناد مذکور است. در قسمت دوم، اصل نامه‌ها و اسناد و نوشتجات مختلف درج شده و حاوی پنج بخش و یک ضمیمه است.
«مقدمه مفصل تحت عنوان: میرزا تقی‌خان امیرکبیر بر پایه اسناد»، «مجموعه اسناد امیرکبیر موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران»، «اسناد وزارت امور خارجه»، «اسناد کتابخانه مجلس»، «نامه‌های ناصر‌الدین‌شاه به امیرکبیر»، «نامه‌های امیرکبیر به دیگران در دوره صدارت»، «اسناد و نامه‌های گوناگون درباره امیرکبیر»، «داستان‌های تاریخی درباره امیرکبیر» و «رساله درباره گزارش سفیر ایران در پاریس خطاب به امپراتور فرانسه» از جمله بخش‌های مختلف این کتاب ارزشمند است.
- کتاب «امیرکبیر و دارالفنون» به قلم قدرت‌الله روشنی، انتشارات دانشگاه تهران
- کتاب «قائم مقام فراهانی» نوشته ابوالقاسم منشأت، انتشارات نگاه
- کتاب «داستان‌هایی از زندگانی امیرکبیر» نوشته محمود حکیمی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
- کتاب «ایران در دوره سلطنت قاجار» نوشته علی‌اصغر شمیم، نشر مدبر
- کتاب «امیرکبیر تجلی افتخارات ملی» به قلم محمداحمد پناهی سمنانی
- کتاب «شرح حال رجال ایران» نوشته مهدی بامداد ، انتشارات تاریخ ایران
- مقاله «چهره امیرکبیر در ادب پارسی» به قلم محمدابراهیم باستانی پاریزی در کتاب «امیرکبیر و دارالفنون»، انتشارات دانشگاه تهران
- مقاله «نامه‌های موجود از امیرکبیر» نوشته عباس زریاب در کتاب «امیرکبیر و دارالفنون»، انتشارات دانشگاه تهران
- مقاله «امیرکبیر و نصب بیرق ایران در ممالک روسه» نوشته حسن رشدیه،
- مقاله «مروری بر تاریخچه و کارکرد دانشکده فنی دانشگاه تهران از مدرسه دارالفنون تا تپه‌های مشجر امیرآباد» محمدتقی نیکزاد
- مقاله «یکصد و پنجاهمین سال صدراعظمی امیرکبیر» نوشته پرویز ورجاوند.
نظر شما