سالروزبازگشایی مدرسه مبارکه دارالفنون

بازگشایی دارالفنون

دارالفنون در روز یکشنبه ششم دی ماه ۱۲۳۰ برابر با پنجم ربیع‌الاول ۱۲۶۸ قمری، سیزده روز پیش از قتل امیرکبیر و با حضور ناصرالدین شاه، میرزا آقاخان نوری صدراعظم جدید و گروهی از دانشمندان و معلمین ایرانی و اروپایی با ۳۰ نفر شاگرد رسماً گشایش یافت.

در روزنامه وقایع اتفاقیه آمده‌است:

در روز یکشنبه پنجم ماه ربیع نخستین از سال ۱۲۶۸ هجری مطابق سنه خامسه از جلوس سعادت مأنوس، مدرسه مبارکه دارالفنون، واقعه در ارک محروسه تهران که بنا و انشاء از سال سابق شروع شده بود بر حسب امر فرمان مطاع افتتاح گردید و از آن تاریخ علوم مستظرف و فنون مستحدث و صنایع مستغرب که حکمای اروپا اساس آن‌ها را در ظرف چندین قرن برپا ساخته بودند در این تأسیس با تقدیس انتشار همی گرفت و اشتهار همی پذیرفت.

در آن زمان هفت معلم اتریشی، آموزش محصلینی را که اغلب از خانواده‌های مهم و بانفوذ بودند، بر عهده داشتند. با وجود آغاز به کار مدرسه عملیات ساختمانی آن تا سال ۱۲۶۹ هجری قمری ادامه داشت. در سال ۱۳۰۴ قمری نیرالملوک وزیر علوم تالار نمایشی در مدرسه ساخت تا مکانی برای اجرای تئاتر باشد. از آن زمان درِ اصلی مدرسه در خیابان همایون بسته و دری به خیابان ناصریه سابق و ناصر خسرو فعلی گشوده شد.^[۱] بعدها با اعتراض سفیر انگلستان به ملیت اتریشی این افراد، چند استاد ایتالیایی، فرانسوی و آلمانی نیز به این افراد اضافه شدند. سه استاد ایرانی طب، عربی و جغرافیا و یک استاد فرانسوی مقیم ایران نیز بزودی به این جمع افزوده شدند.^[۷]

نامگذاری

از نامه‌های به جا مانده از امیرکبیر و مندرجات روزنامه وقایع اتفاقیه و اسناد دیگر برمی آید در آغاز نام خاصی برای این واحد آموزشی در دست ساخت در نظر نگرفته بودند و از این بنا با عناوین «مدرسه، مدرسه جدید، مکتبخانه پادشاهی، تعلیم خانه، معلم خانه و مدرسه نظامیه» یاد شده‌است. در آخرین نامه‌ای که امیرکبیر به سفیر ایران در روسیه برای پیگیری جذب استادان اروپایی می‌نویسد، از این بنا به عنوان مدرسه نظامیه یاد می‌کند.^[۸]

ریشه‌شناسی واژه دارالفنون

در منابع پیش و پس از تأسیس دارالفنون، به خصوص در خاطرات دانش‌آموختگان اروپا به واژه دارالفنون برمی‌خوریم. اینان زمانی که از دانشگاه‌های اروپایی نام می‌برند آنها را دارالفنون می‌نامند؛ مانند دارالفنون پاریس و دارالفنون لندن. واژه دارالفنون ترجمه Polytechnique فرانسوی یا Polytechnic انگلیسی است که عثمانی‌ها آن را به عربی ترجمه کردند و با همین لفظ وارد زبان فارسی شد.

ساختمان

میرزا تقی خان امیرکبیر محل ساختمان را خود شخصاً در مجاورت کاخ‌های سلطنتی و در مکانی که سربازان آموزش نظامی می‌دیدند با موافقت ناصرالدین شاه انتخاب کرد، و به https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7_%D8%B1%D8%B.‎.‎.‎" title="میرزا رضا تبریزی">میرزارضاخان مهندس تبریزی که یکی از پنج نفر محصل اعزامی به لندن در زمان عباس میرزا بود دستور تهیه نقشه ساختمان را داد. نقشه ساختمان با استفاده از طرح عمارت سربازخانه ولیچ انگلیس در اواخر سال ۱۲۲۹ آماده و https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%A.‎.‎.‎" title="محمدتقی معمارباشی (صفحه وجود ندارد)">محمدتقی معمارباشی به احداث آن مأمور شد و کار را آغاز کرد.^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎">[۹]} قسمت شرقی بنا در سال ۱۲۳۰اتمام یافت.^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎">[۷]} هشتاد سال پس از فعالیت و در سال ۱۳۰۸ (۱۳۴۸ قمری) ساختمان مدرسه به دستور https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A7.‎.‎.‎" title="اعتمادالدوله">اعتمادالدوله وزیر وقت https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%AA_%D9%85%D8%B.‎.‎.‎" title="وزارت معارف">معارف تخریب شد و ساختمان فعلی با نقشهٔ مهندسی روسی ساخته شد.^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎روزنامه_ایران-۱">[۱]}

ساختمان مدرسه پنجاه اتاق مربعی چهار در چهار ذرعی داشت که در چهار طرف حیاط قرار گرفته بودند. وضعیت ظاهری همه این اتاقها «منقش و مذهب» توصیف شده که مشخص است همه آنها دارای تزیینات چشم نواز نقاشی و گچبری رنگی بوده‌اند. جلو اتاقها ایوان و سایبان ساخته بودند. در وسط حیاط مدرسه حوض بزرگی قرار داشت که در اطراف آن باغچه‌هایی برای کاشت درخت و ایجاد فضای سبز و گلکاری ایجاد شده بود. حد فاصل باغچه‌ها را خیابان کشی و با آجرهای بزرگ معروف به قزاقی فرش کرده بودند. در ضلع شرقی و در پشت کلاسها چندین مغازه ساخته بودند که وزارت علوم و معارف در بالاخانه آنها مستقر بود. در ضلع شمالی و پشت ساختمان مخابرات امروزی محوطه‌ای وسیع با چند اتاق کوچک و بزرگ قرار داشت که مخصوص دانشجویان شعبه نظامی و بعد از آنها موزیک بود. دارالفنون مجهز به آزمایشگاه فیزیک و شیمی و داروسازی، چاپخانه، کتابخانه، سفره خانه یا غذاخوری بود. در یکی از اتاقهای آن دو اسکلت برای آموزش دانشجویان پزشکی نگهداری می‌شد. در نیمه اول سال۱۳۰۴ قمری نیرالملوک وزیر علوم با همکاری امین السلطان وزیر مالیه با خرید و تخریب خانه‌های ساکنان ضلع جنوبی مدرسه، تالار بزرگ نمایش را ساخت تا ناصرالدین شاه، که در سفر فرنگ با تئاتر آشنا شده بود، در آن به تماشای تئاتر بپردازد. دراصلی مدرسه ابتدا به خیابان باب همایون باز می‌شد که بنا به مصالحی آن را بستند و در ورودی را به خیابان ناصریه یا ناصر خسرو فعلی باز کردند.^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎">[۱۰]}

ساختمان فعلی دارالفنون

ساختمان دارالفنون زمان امیرکبیر هشتاد سال پابرجا ماند و با وجودی که همچنان قابل استفاده بود، در سال ۱۳۰۸ خورشیدی تخریب شد. در این سال میرزا یحیی خان اعتمادالدوله قراگزلو وزیر معارف وقت ساختمان اولیه را در هم کوبید و با نقشه و نظارت https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D9%8.‎.‎.‎" title="مارکف (صفحه وجود ندارد)">مارکف، مهندس روسی، ساختمان فعلی را به جای آن ساخت. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A7%D8%B5%D8%BA%D8%B.‎.‎.‎" title="علی اصغر حکمت">علی اصغر حکمت وزیر فرهنگ وقت نیز در سال ۱۳۱۳ در شمال و جنوب، عمارتی را بر آن افزود. در حال حاضر درِ ورودی بنا در شمال شرقی مدرسه و رو به خیابان ناصر خسرو باز می‌شود. این دروازه به شیوه معماری سنتی دارای طاق زنجیره‌ای بلندی است. در دوسوی درگاه دو ستون استوانه‌ای نقره‌ای رنگ طاق این دروازه را نگه داشته‌است. درست بالای در دولنگه‌ای چوبی و قهوه‌ای رنگ مدرسه واژه دارالفنون و سال تأسیس آن ۱۲۶۸ قمری را بر کاشی نوشته‌اند. این در که در یکی از چهار کنج مدرسه قرار دارد به فضایی هشتی مانند باز می‌شود که از سوی دیگر به فضای حیاط راه دارد. ساختمان دو طبقه مدرسه در زمینی مستطیل شکل بنا شده‌است. در رأس هر چهار ضلع چهار پلکان مارپیچی طبقه پایین مدرسه را به طبقه بالا متصل می‌کند. درحاشیه بیرونی پله‌ها، نرده آهنی تو پری نصب شده‌است که مانع از سقوط افراد می‌شود. ساختمان کنونی سی و دو کلاس درس دارد: دوازده کلاس در دو طبقه ضلع شرقی و به همان اندازه در ضلع غربی و هشت کلاس در دو طبقه ضلع شمالی. سالن‌های نمایش و غذاخوری نیز در ضلع جنوبی ساخته شده‌اند. احتمالاً این دو سالن باید از همان بناهای اولیه دارالفنون باشد و https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D9%8.‎.‎.‎" title="مارکف (صفحه وجود ندارد)">مارکف ساختمان کلاسها را تخریب و بازسازی کرده‌است.^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎">[۱۰]}

آموزش در دارالفنون

سردر ساختمان دارالفنون

پیاده‌نظام، سواره‌نظام، توپ‌خانه، مهندسی، https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B2%D8%B4%DA%A9%DB%8C" title="پزشکی">پزشکی و https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D8%B1%D8%A7%D8%AD%DB%8C" title="جراحی">جراحی، https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2.‎.‎.‎" title="داروسازی">داروسازی و https://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D9.‎.‎.‎" title="کانی‌شناسی">کانی‌شناسی رشته‌هایی بود که در این مدرسه تدریس می‌شد. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D9%81%D8%B1%D8%A.‎.‎.‎" title="زبان فرانسه">زبان فرانسه، https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%B7%D8%A8%DB%8.‎.‎.‎" title="علوم طبیعی">علوم طبیعی، https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B6%DB%8C" title="ریاضی">ریاضی، https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="تاریخ">تاریخ و https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%A7" title="جغرافیا">جغرافیا دروس مشترک همهٔ رشته‌ها بود. بعدها https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D9%86%DA%A.‎.‎.‎" title="زبان انگلیسی">زبان انگلیسی، https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%B1%D9%88%D8%B.‎.‎.‎" title="زبان روسی">روسی، https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%B4%DB%8C" title="نقاشی">نقاشی و https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%82%DB%8C" title="موسیقی">موسیقی به این درس‌ها افزوده شد.

برای ادارهٔ امور مدرسه، امیر در ابتدا به استخدام معلمان خارجی می‌پردازد. وی که با سیاست‌های دولت‌های فرانسه و انگلیس آشنا بود، دست نیاز به سوی آنها دراز نمی‌کند، بلکه به سراغ اتریشی‌ها رفته و شش معلم را برای مدت شش سال با مقرری سالانه چهارهزار و چهارصد تومان استخدام می‌کند.^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎">[۱۱]}

رشته‌های تحصیلی

رشته‌های تحصیلی در دارالفنون شامل هفت رشته پیاده‌نظام، سواره نظام، توپخانه، پزشکی و جراحی، داروسازی و کانی‌شناسی بود. کلاسهای هر درس و هر رشته ثابت و مشخص بود.^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎">[۱۲]}

دروس عمومی

زبان خارجی ابتدا فرانسه بود و بعد روسی و انگلیسی هم تدریس می‌شد. معلمان ابتدایی زبان فرانسه افرادی چون https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%84%DA%A9%D9%85%E2%80%8C%D8%AE%D8.‎.‎.‎" title="ملکم‌خان">ملکم‌خان، میرزا آقا، میرزا جعفر، محمد حسن خان قاجار و شیخ محسن خان بودند. برخی از آنها در فرانسه این زبان را آموخته بودند.^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎">[۱۳]} تمام رشته‌ها، درس تاریخ، جغرافی، ریاضی و زبان خارجه داشتند.^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎">[۱۲]}

آیین‌نامه آموزشی

پس از انقلاب مشروطیت و با ورود معلمین فرانسوی، اقداماتی اساسی برای بازسازی شأن علمی و جایگاه این مرکز آغاز شد و در سال https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%87%D8%AC%D8%B1%DB%8C%E2%8.‎.‎.‎" title="هجری‌شمسی (صفحه وجود ندارد)">۱۲۸۵ «آئین‌نامه مدرسه دارالفنون» تدوین شد. براساس سیستم جدید، سال تحصیلی از شهریور ماه هر سال آغاز و تا خرداد ماه سال بعد پایان می‌یافت.^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎">[۱۴]}

ساختار و مدیریت دارالفنون

ساختار اداری دارالفنون شامل رئیس و ناظم بود.

رؤسا

میرزا محمدعلی خان شیرازی، نخستین رئیس دارالفنون

رؤسای دارالفنون معمولاً از مهمترین مقام‌های سیاسی مملکت بودند. افراد زیر به ترتیب رؤسای دارالفنون بودند:^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎">[۱۵]}

1. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7_%D9%85%D8%A.‎.‎.‎" title="میرزا محمدعلی خان شیرازی">میرزا محمدعلی خان شیرازی (وزیر امور خارجه)
2. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B2%DB%8C%D8%B2_%D8%AE%D8%A7%D9%8.‎.‎.‎" title="عزیز خان مکری">عزیز خان مکری (سردار کل یا وزیر جنگ)
3. https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A.‎.‎.‎" title="میرزا محمد خان امیر تومان (صفحه وجود ندارد)">میرزا محمد خان امیر تومان
4. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%82%D9%84%DB%8C_%D9%8.‎.‎.‎" title="علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه">علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه (اولین وزیر علوم ایران)
5. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%B6%D8%A7%D9%82%D9%84%DB%8C_%D8%A.‎.‎.‎" title="رضاقلی خان هدایت">رضاقلی خان هدایت (به مدت هیجده سال ناظم و سپس رئیس مدرسه شد)
6. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%84%DB%8C%E2%80%8C%D9%82%D9%84%DB.‎.‎.‎" title="علی‌قلی مخبرالدوله">علی‌قلی خان هدایت پسر رضاقلی خان هدایت بعدها ملقب به مخبرالدوله شد.
7. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1%D9%82%D9%84%DB%8C.‎.‎.‎" title="جعفرقلی نیرالملک">جعفرقلی خان هدایت برادر کوچک علی‌قلی خان ملقب به مخبرالملک
8. https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%A.‎.‎.‎" title="محمدحسین خان ادیب‌الدوله (صفحه وجود ندارد)">محمدحسین خان ادیب‌الدوله
9. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%B6%D8%A7%D9%82%D9%84%DB%8C_%D9%8.‎.‎.‎(%D9%86%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%DA%A9)‪" title="‬رضاقلی هدایت (نیرالملک)">رضاقلی هدایت پسر جعفرقلی‌خان هدایت

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%B6%D8%A7%D8%AF%D8%A7.‎.‎.‎" title="اعتضادالسلطنه">اعتضادالسلطنه عموی ناصرالدین شاه، مشهورترین رئیس دارالفنون و https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%B6%D8%A7%D9%82%D9%84%DB%8C%E2%80.‎.‎.‎" title="رضاقلی‌خان هدایت">رضاقلی‌خان هدایت مشهورترین ناظم دارالفنون بودند و دوران درخشان دارالفنون در زمان مدیریت آن‌ها بوده‌است. یک نفر کتابدار، یک نفر آجودان، یک ناظر، یک صندوق‌دار، یک نفر منشی که فعالیت‌های مدرسه را ثبت می‌کرد، یک نفر مؤذن، تعدادی نگهبان و فراش جزو ساختار اداری دارالفنون بودند.^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎">[۱۶]} ورود استادان اتریشی

معلمان اتریشی در ۲۷ محرم سال ۱۲۶۸ هجری قمری دو روز پس از عزل https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7_%D8%AA%D9%8.‎.‎.‎" title="میرزا تقی خان امیرکبیر">میرزا تقی خان امیرکبیر به https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86" title="تهران">تهران رسیدند. با وجود این امیرکبیر سفارش آن‌ها را به جان داود خان کرد و گفت چندان که می‌توانی به آنان مهربانی کن و نگذار ناراحت و پراکنده خاطر شوند. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF.‎.‎.‎" title="ناصرالدین شاه">ناصرالدین شاه نیز از ورودشان با خبر و خوشحال شد و داوود خان را به اعطای حمایل سرخ سرتیپی مفتخر کرد.^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎">[۵]} گویا استقبال خوب و شایانی از اساتید اتریشی به عمل نیامده‌است. دکتر یاکوب ادوارد پولاک، از جمله آن استادان، سرگذشت پذیرایی سرد ایرانیان را این‌گونه نوشته‌است:^{https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86.‎.‎.‎">[۶]}

ما در ۲۴ نوامبر ۱۸۵۱ به تهران وارد شدیم. پذیرایی سردی از ما نمودند. کسی به پیشواز ما نیامد و اندکی پس از آن آگاه شدیم که در این میانه اوضاع دگرگون شده‌است و چند روز پیش از ورود ما، در پی کارشکنی‌های https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%A7.‎.‎.‎" title="درباریان">درباریان و به ویژهٔ دسیسه‌های مادر شاه، که از دشمنان سر سخت https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D9%86%D8%B8%D8%A7.‎.‎.‎" title="امیرنظام">امیرنظام بود، میرزا تقی‌خان از کار برکنار شده بود. اما همین‌که امیر از ورود ما آگاه شد، به میرزا داوودخان گفته بود این https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D9%85%D8%B3%D9%87" title="نمسه">نمساوی‌های بیچاره را من به ایران آورده‌ام. اگر سر کار بودم، اسباب آرامش آن‌ها را فراهم می‌کردم، اما اکنون نگرانم به آنان خوش نگذرد. سعی کن کارشان رو به راه شود.