دارالفنون، میراث ماندگار امیرکبیر

مدرسه دارالفنون به مساحت ۷۲۰۰ متر مربع، در سال ۱۲۲۹ خورشیدی توسط میرزا رضای مهندس طراحی شد و محمدتقی‌خان معمارباشی آن را بنا کرد. پس از آن در سال ۱۳۰۸ خورشیدی نیکلای مارکوف، معمار روسی آن را بازسازی کرد. در این ساختمان با سبک معماری قاجاری متأخر تزییناتی همچون آجرکاری، آینه کاری، گچ بری، کاشی‌کاری و تذهیب به کار رفته است. مصالح به کار رفته در ساختمان دارالفنون آجر، گچ، سنگ و چوب است و امروز با ‌کاربری آموزشی در خیابان ناصرخسرو و در مالکیت وزارت آموزش و پرورش قرار دارد. دارالفنون در تاریخ ۱۱ر۶ر۱۳۷۵ شمسی تحت شمارة ۱۷۴۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
تصمیم امیرکبیر به تأسیس این مدرسه، ناشی از نیازهای آموزشی داخلی و نیز آگاهی او از مزایای حاصل از نفرستادن دانشجو به خارج بود. امیرکبیر بر این باور بود که سیاست عباس میرزا و محمدشاه در زمینة استخدام مشاوران نظامی و اعزام گروه‌های برگزیدة دانشجویی به خارج که برای انجام اقدامات اصلاحی اساسی مورد نیاز بود، ناکافی است.
او می‌دانست که می‌توان تعداد بیشتری دانشجو را با صرف هزینة کمتر از اعزام دانشجویان به اروپا، در یک مؤسسة ایرانی آموزش داد. ضمن اینکه نگران تأثیرات سیاسی و شاید فرهنگی بود که تحصیل در اروپا بر دانشجویان اعزامی به خارج داشت. به نوشته دوگوبینو «امیرکبیر به اروپاییان نظر مساعدی نداشت و مایل بود آ‌ن‌ها را دور نگه دارد، و از سوی دیگر می‌خواست از آن‌ها دانش نظامی و برخی مهارت‌های صنعتی کسب کند.» (آدمیت، ۱۳۵۵: ۱۹۰).
تأسیس دارالفنون
امیرکبیر در نامه‌ای به ناصرالدین شاه اهمیت تأسیس یک مؤسسة آموزشی به سبک اروپایی را در ایران شرح می‌دهد و می‌نویسد: «در امر مدرسه دقت زیاد لازم است. آدم خیلی معقول متشخص می‌خواهد که سررشته از هر چیز فرنگی و ایرانی داشته باشد.»(همان: ۱۹۰)
در جنوب میدان توپخانه (امام خمینی) زمین پهناوری بود که سربازان در آن آموزش رزمی می‌دیدند. امیرکبیر این زمین را که به کاخ‌های سلطنتی هم نزدیک بود، برای مدرسه مناسب دید و با موافقت ناصرالدین شاه، که در آن زمان جوانی بیست ساله بود، کار ساختمانی آن را در سال ۱۲۲۹ هـ . ش
(۱۲۶۶ هـ . ق) آغاز کرد. شرح افتتاح دارالفنون در مجلد سوم «مرآت‌البلدان» چنین درج شده است:
«روز یکشنبه پنجم ربیع‌الاول ۱۲۶۸ قمری یکصد نفر از اولادان، شاهزادگان و امرا و رجال دولت، که برای تحصیل در مدرسه مبارکه دارالفنون منتخب شده بودند، به توسط میرزا محمدعلی خان وزیر دولت خارجه شرف اندوز خاک پای مبارک شده بعد از آن به مدرسه مبارکه آمده به میمنت، شروع به تحصیل کردند و در این روز دارالفنون افتتاح یافت و حسب‌الرسم، تشریفات معمول به عمل آمده». در مورد روز افتتاح و حضور شاه چنین می‌نویسد:
«در روز افتتاح دارالفنون، شاه پیش از رفتن به شکار به مدرسه آمد و میرزا محمد علی خان وزیر دول خارجه که جشن بزرگی آراسته بود از او استقبال کرد.» (مجلة یغما، ۱۳۴۸: ۱۴۹و ۲۲۰)
قابل ذکر است در روز افتتاح دارالفنون امیرکبیر در تبعید به سر می‌برد و سیزده روز بعد از آن نیز به شهادت رسید.
برنامة آموزشی
آموزش پیاده نظام، علم معدن، توپخانه،
سواره نظام، داروسازی، طب و جراحی و ریاضیات و مهندسی نخستین درس های آموزش داده شده در دارالفنون بودند.
رشته‌های تحصیلی برگرفته از تخصص‌های نخستین گروه معلمان اتریشی و ایتالیایی بودند و عمدتاً ماهیت نظامی داشتند. دانش‌آموزان در یکی از هفت رشتة یادشده ساماندهی می‌شدند و علاوه بر رشتة تخصصی‌شان در کلاس‌هایی در سایر زمینه‌ها نظیر تاریخ و جغرافی نیز شرکت می‌کردند. زبان‌های فارسی و عربی هم به آن‌ها آموزش داده می‌شد. همه دانش‌آموزان تحصیلات خود را در یک سطح آموزشی آغاز می‌کردند و سرانجام براساس پیشرفت‌ و چگونگی امتحاناتشان به سه گروه تقسیم می‌شدند. امتحانات اصلی سه بار انجام می‌شد و به دانش‌آموزان ممتاز جوایزی اهدا می‌شد. مدت تحصیل تقریباً هفت سال بود که بعدها به ۵ر۴ سال کاهش یافت. با اینکه معلمان اغلب اتریشی بودند ولی چون معلمان اتریشی فارسی نمی‌دانستند و مترجمانی که زبان آلمانی بدانند، به اندازة کافی در دسترس نبودند. در نتیجه، فرانسه به عنوان زبان آموزشی در دارالفنون پذیرفته شد.
معلمان علاوه بر آموزش کارهای دیگری نیز می‌کردند؛ مثلاً در محوطه، مشق نظامی می‌دادند. هم‌چنین، کار تأسیس تعدادی کارگاه را در دارالفنون سرپرستی می‌کردند که از آن جمله کارگاه شمع سازی، باروت سازی و کاغذ سازی بود. افزون بر این، نخستین گروه معلمان استودیو عکاسی، داروخانه و آزمایشگاه فیزیک و شیمی نیز دایر کردند.
ساختار اجرایی مدرسه
۱- ساعات درس از آغاز تأسیس تا سال ۱۲۳۵ هـ . ش یکسره بود؛ به این ترتیب که از اول صبح اندکی پس از طلوع آفتاب شروع می‌شد و تا سه ساعت به غروب مانده ادامه می‌یافت.
۲- دورة کامل تحصیلی در دارالفنون هفت سال بود.
۳- ناهار دانش‌آموزان به رایگان از طرف دولت در تالار ناهارخوری دارالفنون داده می‌شد. پس از زنگ کلاس که مقارن با ظهر بود، زنگی می‌زدند که دلالت بر خوردن داشت. هر دسته از دانش‌آموزان در اتاق مخصوص خود حاضر می‌شد. فرّاش‌ها ناهار را از آشپزخانة مدرسه می‌آوردند و در هر اتاقی برای چهار نفر یک مجموعه ناهار می‌گذاشتند. این مجموعه شامل یک دوری چلو، یک بشقاب خورش، یک کاسه آبگوشت، یک بشقاب سبزی و پنیر، دو عدد نان سنگک و یک بشقاب بُرانی بود.
۴- تأمین لباس دانش‌آموزان بر عهدة دولت بود و سالی دو دست لباس می‌دادند؛
۵- از دانش‌آموزان طبقات پایین و متوسط سالیانه دوازده تومان و از طبقات اعیان و شاهزادگان سالیانه چهل تومان کمک هزینه دریافت می‌شد.
۶- استادان نیز در دارالفنون غذا می‌خوردند.
۷- تحصیلات در دو سال اول در هر رشته، مقدماتی محسوب می‌شد و شاگردان برای ادامة تحصیل در دورة عالی آماده می‌شدند.
۸- حقوق استادان و خدمه و دیگر مخارج دارالفنون از خزانة سلطنتی و قسمتی هم که مربوط به رشته نظام بود، از بودجة خزانة نظام تأمین می‌شد.
۹- مجموع درآمد مالیاتی ملایر (سالیانه ۲۴۰۰ تومان) عاید دارالفنون می‌شد.
۱۰- دارالفنون تا سال ۱۲۳۵ هـ . ش. در تمام طول سال دایر ولی در روزهای جمعه و دوشنبه به کلی تعطیل بود. همچنین در ماه رمضان، ایام عزاداری و اعیاد ملی و مذهبی تعطیل می‌شد. تا سال ۱۲۴۴ شمسی علاوه بر اعیاد ملی و مذهبی یا ایام سوگواری و جمعه‌ها و ماه رمضان، دوشنبه‌ها نیز مدرسة دارالفنون تعطیل بود. اما در روزهای دیگر، شاگردان با تلاش قابل تحسینی تحصیل می‌کردند. در تابستان سال ۱۲۴۴ شمسی گرمای هوا چندان شدت یافت که تعلیم و تعلم بر استادان و شاگردان سخت شد. به ناچار قرار شد شاگردان و معلمان چهل روز از ایام تابستان را تعطیل کنند و به جای آن، دوشنبه‌ها به مدرسه بروند.
۱۱- از زبان‌های خارجی، زبان فرانسه، روسی و انگلیسی در مدرسه تدریس می‌شد. دانش‌آموزان در انتخاب یکی از این سه زبان یا هر سه آن‌ها آزاد بودند ولی آموزش زبان فرانسه بیشتر مورد توجه بود.
۱۲- ناصرالدین شاه یکی دو ماه یک بار به دارالفنون سرکشی می‌کرد و در کلاس‌های درس حاضر می‌شد. استادان هم در حضور او در‌س‌های مربوط به خودشان را از دانش‌آموزان می‌پرسیدند.
۱۳- شاگردان نماز ظهر را در مدرسه به جماعت و به پیش نمازی شیخ محمد صالح یا ملا محمد حسنی، معلم عربی و ادبیات فارسی، به جا می‌آوردند. نمازهای جماعت‌ معمولاً در مسجدی که متعلق به دارالفنون بود، اقامه می‌شد.
تشکیل کتابخانة ملی، رواج ورزش به شیوه جدید، آموزش نقاشی، اجرای تئاتر، نمایش فیلم، عکاسی، چاپ، انجمن «مجلس حافظ الصحه»، جغرافیا، موسیقی، کشف معدن به شیوة علمی،‌ تلگراف، تهیه آمار، رواج طب جدید و تنظیم تقویم از جمله نخستین امور فرهنگی است که در دارالفنون برای نخستین بار انجام شد.
صعود بالون در مدرسة دارالفنون
در مورد صعود بالون در مدرسة دارالفنون تنها منبعی که یافت شد، اسناد خاطرات روزنامه ناصرالدین شاه است. خاطرات روز شنبه ۸ ربیع الاول ۱۲۹۴ر۱۸۷۷ م. به خط شخص ناصرالدین شاه، در این باره نوشته شده است. به نظر می‌رسد که این امر برای ایشان بسیار جالب و جذاب بوده؛ زیرا خاطرات این روز را دو بار نقل کرده است.
«روز شنبه ۸ ربیع الاول ۱۲۹۴ هـ.ق، پنج ساعت به غروب مانده، از کرباس جلوخان مدرسة دارالفنون دو بالون بزرگ هوا رفت. همان بالون‌چی‌های سابق، اول بالون بزرگ سرخ رنگی هوا کردند. یک نفر نشسته هوا رفت، زیاد نرفت، به‌زودی افتاد به باغ و خانه اعتضادالدوله. ما با پیشخدمت‌ها در بالای شمس‌العماره بودیم. ادیب، فرخ خان، سباچی، وجیه و غیره بودند. مردم زیادی، یعنی کل شهر، روی بام‌ها و کوچه‌ها و غیره بودند. بعد از نیم ساعت دیگر، بالون سفید بسیار خوش ترکیب بزرگی هوا رفت. دو نفر نشسته بودند، خیلی خیلی خوب و راست به هوا رفت. قریب ۲ هزار ذرع هوا رفت که آدم‌ها مثل کبوتری پیدا بودند. نیم ساعت تمام روی آسمان در میان ارتفاع ایستاد تماشای بسیار خوبی به مردم داد، بعد پایین آمد یک راست توی باغ سپهسالار افتاد».
دارالفنون و تظاهرات مشروطه خواهی
با ورود محصلان دارالفنون در اعتصابات و تظاهرات معترضانه ضد حکومتی و هماهنگی با محصلان دیگر مدارس و مدارس عالی کشور، کانون روشنفکری اجتماعی پدید آمد. در ماجرای قیام بر ضد امتیاز انحصار تنباکو، شرکت معلمان و محصلان دارالفنون و مدارس عالی و وابسته در تظاهرات خیابانی کاملاً نمایان شد. از سال ۱۳۲۴ قمری پس از گسترش اعتراض‌های عمومی که به انقلاب مشروطیت انجامید، نقش تاریخی و اجتماعی مدرسة دارالفنون برجسته شد.
جمعی از کارشناسان مشروطیت، نظام‌نامة انتخابات اولین مجلس ایران را در مدرسة دارالفنون نوشتند. محل برگزاری انتخابات نیز در همین مدرسه بود. دانش آموختگان دارالفنون در تمامی انجمن‌هایی که در جریان مشروطه خواهی تشکیل شده بود فعالیت داشتند. پس از کودتای محمدعلی شاه و مبارزات مردم در دروازة استبداد صغیـر و فتـح تـهران، مدرسة دارالفنون یکی از مراکز مشروطه خواهان
به شمار می‌رفت.
دارالفنون و مدارس جدید
تأسیس مدرسة دارالفنون سرآغازی بر تأسیس مدارس گـوناگون بود و فعالیت‌ها و برنامه‌های آن منجر به رشد و گسترش مدارس دیگر شد؛ مدارسی که پس از مدرسة دارالفنون بیشتر در مرکز ایران (تهران) و سپس در کلان‌شهرهایی چون تبریز و اصفهان شکل گرفتند.
در سال ۱۲۷۵ قمری مدرسه‌ای به سبک دارالفنون در تبریز تأسیس شد که معلمان آن اغلب دانش‌آموختة دارالفنون بودند. در اصفهان نیز ظل‌السلطان مدرسه‌ای بنیاد کرد که مدیر آن افسری ایرانی بود که فن توپ‌خانه را در فرانسه فراگرفته بود.
مدارسی که در تهران شکل گرفتند عبارت
بودند از:
مدرسة شرف (۱۳۱۶ ق)، مدرسة مظفریه (۱۳۱۶ ق)، مدرسة افتتاحیه (۱۳۱۶ ق)، مدرسة علمیه (۱۳۱۶ ق)، مدرسة سادات (۱۳۱۶ ق)، مدرسة ابتدائیه (۱۳۱۶ ق) و مدرسة دانش (۱۳۱۷ ق). پس از تهران دومین شهری که از نظر تأسیس مدرسه سابقه دارد، تبریز است که علاوه بر مرحوم میرزا حسن رشدیه مدارس کمال، لقمانیه، شرافت بود.
در اصفهان دو مدرسه به وجود آمد که بعدها با مخالفت مواجه شد. در مشهد محمدحسن خان ملک الحکما در سال قبل از مشروطیت سه باب مدرسة ابتدایی به نام‌های مظفریه، همت و ادب تأسیس کرد.
تجدید بنای دارالفنون
وقتی عمر دارالفنون به ۸۰ سال رسید، فرسودگی ناشی از مرور زمان و نمور بودن کلاس‌ها موجب نارضایتی شاگردان و استادان شد، به‌گونه‌ای که در سال ۱۳۰۵ وقتی تدین، وزیر معارف، برای بازدید از دارالفنون بدان‌جا رفت، با خیل دانش‌آموزان معترض مواجه شد. در آن روز یکی از دانش‌آموزان به نام نصرت‌الله کاسمی که در سخن گفتن زبان آور بود و بعدها پزشک و شاعر و ادیب شد، به زیبایی مسائل و مشکلات مدرسه از جمله تاریک و مرطوب بودن اتاق‌ها را مطرح کرد و وزیر هم قول مساعد داد که در این زمینه اقدامی کند ولی در زمان وزارت او هیچ‌گونه اتفاقی نیفتاد تا اینکه در سال ۱۳۰۸ شمسی در زمان وزارت اعتمادالدوله دستور تجدید بنای دارالفنون داده شد. نیکلای نیویج مارکف، مهندس روسی که به تبعیت ایران درآمده بود، مأمور نقشه کشی بنا شد و عمارت جدید از سوم مهرماه ۱۳۱۳ شمسی مورد بهره برداری قرار گرفت. مراسم گشایش مدرسه توسط محمدعلی فروغی، نخست وزیر، در تالار جدید دارالفنون برگزار شد.
در آن زمان وزیر وقت علی اصغر حکمت بود. همچنین بنایی برای «صحیة مدارس» در ضلع شرقی مدرسة دارالفنون احداث شد. این ساختمان در دو طبقه به مساحت ۵۰۰ متر مربع با مهندسی سموئیل سعید و معماری حاجی خان مصفایی شیرازی در مدت شش ماه ساخته شد. صحیة مدارس در روز چهارشنبه ۲۲ بهمن ۱۳۱۴ شمسی با حضور هیئت وزیران و برخی نمایندگان مجلس گشایش یافت.
دارالفنون پس از پیروزی انقلاب اسلامی
مدرسة دارالفنون تا سال ۱۳۶۴ شمسی به فعالیت خود ادامه داد و پس از آن به عنوان مرکز تربیت معلم و مدتی به عنوان مرکز آموزش عالی ضمن خدمت فرهنگیان مورد بهره‌برداری قرار گرفت. سازمان میراث فرهنگی در تاریخ ۱۱ر۶ر۱۳۷۵ این بنا را با شمارة ۱۷۴۸ به دلیل ویژگی‌های زیر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رساند:
۱- قدمت تاریخی، ۲- به عنوان نماد و مظهری از پیشینة آموزش نوین در ایران، ۳- محل تحصیل بسیاری از شخصیت‌های برجسته علمی، فرهنگی، سیاسی و … ۴- پیشینه معماری نوین و مدرن و بخشی از تاریخچة شهرسازی جدید ایران.
پس از آن در سال های ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۸ دارالفنون تحت تعمیرهای گوناگون قرار گرفت. و اکنون به عنوان موزه تعلیم و تربیت زیر نظر آموزش و پرورش اداره می شود. همچنین در نظر است رستوران یا چایخانه ای در فضای باز و حیاط دارالفنون و پایگاه اینترنتی این مدرسه با هدف آگاه سازی مخاطبان از تاریخچه آموزش در ایران و تاریخه این مدرسه
راه اندازی شود.
برگرفته ازکتاب: نگاهی گذرا به کارکرد مدرسة دارالفنون و برنامه های آتی